Иглата, конецот и зборот на раскажувачката потрага по смислата

(Со)шиени раскази“, најновата прозна книга на една од највпечатливите современи македонски раскажувач(к)и Оливера Ќорвезироска, покажува како може да се раскажува за болката и радоста, за надежта и безнадежноста, за солзите и смеата, преку соединувањето на шиењето и пишувањето, кога во иглата се вденуваат и конец и збор. Во своето дело „Задоволството во текстот“, францускиот теоретичар Ролан Барт вели дека секој книжевен текст е ткаење, а проучувачите на книжевноста отсекогаш се фокусирале на велот како на една од манифестациите на тоа ткаење, како прикривање на смислата на книжевното дело. Барт инсистира и на една друга димензија на книжевната ракотворба – на генеративната идеја текстот да се сочинува, вечно да се создава со и низ плетењето, низ ослободувањето на субјектот во книжевната плетка. Расказите на Оливера Ќорвезироска од нејзината најнова прозна збирка, која е исход на задоволство од раскажувањето и предизвик за задоволство во читањето, на еден имплицитен начин ги надополнуваат тезите за врската на пишувањето и читањето со ткаењето и плетењето, кои ги изнесува Барт. Таа ги поврзува расказите, и чинот на раскажувањето, со шиењето. И самиот начин на кој авторката ги раскажува расказите рефлектираат извесни мајсторства на шивачките бодови, па така тие не се „само“ раскажани, туку се раскажани/шиени/сошиени. На самиот почеток од книгата, како мото, Ќорвезироска запишува: „Четиринаесет години по (С)плетени раскази, повторно го напуштив пишувањето, овој пат за да му се посветам на шиењето“. Таа го напушта пишувањето и му се посветува на шиењето, за да може да го сошие/раскаже постоењето на своите ликови во раскази. И го прави тоа онака како што само таа знае и умее: со збор и со конец. За шиењето, а всушност за раскажувањето, таа раскажува и шие во расказот „Шивачка“, кој стои прв во збирката, пред циклусите, а по мотото. Тоа е расказ – мото, автопоетички расказ преку кој Оливера Ќорвезироска ни овозможува да ѕирнеме во нејзината книжевна лабораторија, или поточно речено, во нејзината книжевна шивалница. Заради таа препознатлива димензија на автопоетичкото, на себетолкувачкото, на проникнувачкото во сопствените тајни на книжевното создавање (заменети во расказот со создавање со помош на игла и конец, со шиење), можеби треба за миг да заборавиме на онаа мисла која во „Вовед во структуралистичкото проучување на книжевноста“ ја изрекува Ролан Барт: дека „тој што зборува (во раскажувањето) не е тој што пишува (во животот), а пак тој што пишува – не е тој што е.“ Или, уште подобро, би можеле да ја модифицираме таа мисла, да ја прешиеме, и да кажеме дека во расказот „Шивачка“ таа која зборува (во раскажувањето) е таа која пишува, а таа која зборува и пишува за своето шиење, всушност, зборува и пишува за своето – раскажување. Па затоа и реченицата „Ќе го пресошијам светот околу мене со различни басма, текстилни материјали од секаде и од секогаш“, може да се чита како порака на авторката, на раскажувачката и шивачката, дека ќе го (пре)раскаже светот околу себе, користејќи ги тајните на книжевниот и шивачкиот занает од разни времиња и простори, „од секаде и од секогаш“.
Во раскажувачкиот свет на „(Со)шиени раскази“ од Оливера Ќорвезироска, да се шие и да се пресошие светот, значи да се напише/пренапише/натпише/допише светот. Преку раскажување да се бара неговата смисла, да се бори против неговата бесмисла. Токму шиењето и начините на соединувања кои тоа ги нуди, и кои играат суштинска улога во формирањето на композицијата на оваа книга, нѐ потсетуваат на онаа мисла на Итало Калвино за структурата која успеваат да ја постигнат извесни книги со раскази, а „во која секој краток текст стои до другите во низа која не значи и последичност или хиерархија, туку мрежа во која можат да се исцртаат многубројни патеки и да се извлечат многустрани и разгранети заклучоци“. Расказите во најновата книга на Ќорвезироска се групирани во четири циклуси, а нивната јасна дефинираност не значи и неможност за поврзување на расказите кои припаѓаат на различни циклуси. Напротив, расказите од оваа книга создаваат „мрежа во која можат да се исцртаат многубројни патеки и да се извлечат многустрани и разгранети заклучоци“, а поделбата во циклуси е суштинска, според начинот на кој авторката ги сошила ткаенините на животните собитија, според пристапот кој го избрала во раскажувањето на измислиците и стварноста. За тој пристап најдобро говорат самите наслови на циклусите, позајмени од шивачката терминологија, и појаснувањата кои Ќорвезироска ги дава за нив. Првиот циклус е именуван „Основен бод“, а објаснувањето за него е: „Основниот бод е едноставен и цврст штеп кој се употребува за составување сѐ со сешто“. Вториот циклус е „Слеп бод“, со објаснување: „Слепиот бод е комплициран штеп кој се употребува за сошивање двајца, но така што конецот да го гледа само едниот“. Расказите во првите два циклуса го градат својот свет низ перспективата на апсурдот, парадоксот, изненадата, а дури и најдраматичните нешта во овие раскази се пренесени на начин кој предизвикува смеа, навистина, честопати грчевита, заради судирот на фатумското и комичното. Тонот на раскажувањето во потполност се менува во третиот циклус. Тој е именуван „Оверлок“, а за него авторката во книгата го нуди ова појаснување: „Оверлок бодот е крал на штеповите кој се употребува за посебно порабување посебни измислици, повистинити од вистината“. Во овој циклус се наоѓаат раскази тешки како самата вистина. Расказите од четвртиот циклус, „Цик-цак бод“ (со објаснување: „Цик-цак бодот е брз и ефектен штеп кој се употребува за порабување разресити лирски минутки.“) низ сфумато тонови ја доловуваат вечноста вгнездена таму каде што е најмалку очекувана: во мигови, секвенци, гестови…

Во автопоетичкиот запис „Писателот и градот“ од книгата „Осаменик во Париз“, Итало Калвино говори за влијанието кое просторот го има врз работата што се одвива во него. Потенцирајќи дека на работата на писателот влијае амбиентот во кој тој пишува, и сите глетки кои ги нуди тој амбиент, Калвино вели дека Торино е „идеален град за пишување“. Овој свој став авторот на „Невидливи градови“ го образложува вака: „Не знам како е возможно да се пишува во некој од оние градови во кои сликите на сегашноста се така наметливи, така преовладувачки што не оставаат маргина на простор и тишина. Овде во Торино пишувањето е изводливо, бидејќи минатото и иднината се поизразени од сегашноста, линијата на силата на минатото и стремежот кон иднината ги прават конкретни и осмислени ненаметливите, средените слики на денешнината“. Торино е идеален град за пишување, затоа што „повикува на логика и низ таа логика отвора пат кон лудоста“.
Несомнено, за разлика од Итало Калвино, Оливера Ќорвезироска се наоѓа во неповолна ситуација кога е во прашање градот во кој таа создава. Скопје, од град кој по земјотресот никогаш не доби осмислен лик, наеднаш, во изминатава деценија се претвори во доктор-франкенштајновски проект, во кој минатото и иднината се смачкани, а сегашноста е изразена низ бестијално изживување со просторот. Ако Торино повикува на логика и низ таа логика отвора пат кон лудоста, кон онаа доза на лудост нужна за креација, Скопје е град кој ја имаше судбината да биде деформиран без никаква логика, град кој е насилно полуден. Скопје е претворен во антипод на Торино, идеалниот град за пишување. Оттаму и дел од расказите во најновото дело на Ќорвезироска, мислам пред сѐ на оние во првите два циклуса од книгата, „Основен бод“ и „Слеп бод“, ги доживувам како борба за Скопје, како потрага по она што остана од пулсирањето на градот, како лична, авторска пресметка со еден процес на изживување врз просторот и врз оние чии животи се одвиваат во тој простор. Пресметка во која главно оружје се хуморот, апсурдот, парадоксот.
Во „(Со)шиени раскази“ Ќорвезироска го преосмислува Скопје. Нѐ потсетува, нас читателите, на старите имиња на преименуваните улици, ги збунува своите ликови со новите имиња на тие исти улици. Таму каде што градското ткиво се умртвило, таа го оживува низ полнокрвните ликови, измислени или реални, низ настани кои биле или (не)можеле да бидат… Едноставо, Ќорвезироска одново го создава градот, со збор и со конец. Тоа е град изграден, колку од песок, цемент, малтер, толку и од зборови, но и од конци и басми, а и од крв и месо. Во Скопје од „(Со)шиени раскази“ среќаваме ликови кои ги знаеме, или пак, за кои не знаела дури ни авторката пред да ги создаде, а за кои отсега па натаму ќе знаат оние кои ќе ја прочитаат оваа книга. Во „Текстот и градот“ ликовите на двете писателки (во Помладата, заради извесни назнаки – авторка на збирката раскази „Мојот маж“, преведувачка на „Ладнокрвно убиство“ од Труман Капоти – читателите ќе ја препознаат Румена Бужаровска) „делат“ два подарока, разговори за раскази и за мажи, и еден бенд. И еден град. Да се дели градот во овие раскази значи тој да се споделува. Скопје авторката ќе го дели и споделува дури и кога фокусот на расказот ќе биде некој друг град: од Скопје во „Шеќерен град“ Оливера Ќорвезироска ќе тргне кон Битола со Оливера Николова и Цане Андреевски, а ќе се врати во Скопје со Гоце Дртковски; во „Конфабулација“ ќе ги соедини Куманово и Скопје, а низ расказот ќе продефилира цела галерија ликови кои во осумдесеттите години од минатиот век, имајќи ја „Галерија 7“ за центар на својот свет, му дадоа свој печат на тогашно Скопје. Ќорвезироска ќе го споделува Скопје и авторството на еден свој расказ, „Прерано згаснат“, со Сашо Кокаланов; од Владимир Лукаш ќе ја добие „Клецмерова соната“, која е расказ – одговор на нејзиниот „Роденденски клецмер“, за збрката која во умот на главниот лик ја предизвикува промената на името на улицата „29 Ноември“ во „Костурски херои“; во расказот „Крајно убав ден“ ќе го напушти Скопје, за да пие кафе со Калина Малеска во Струга на терасата на хотел „Дрим“, додека пак, Малеска ќе ѝ одговори со расказот „Будење“, кој ќе биде сместен пред сѐ во просторот на сонот.
Низ неочекуваните пресврти во „(Со)шиени раскази“, Скопје станува простор на соединување дури и тогаш кога се чини дека во него може само да се разединува. Во расказот „Латиница“, Ќорвезироска ги означува границите кои околностите ги поставиле помеѓу Агнес и Слободан Азбучки, помеѓу кирилицата и латиницата, помеѓу Скопје и Минхен, помеѓу старото и новото име на една иста улица („Иван Милутиновиќ“ и „Владимир Полежановски“), помеѓу живоста на разгледниците и мртвилото на непроменливоста на еден шеснаесетгодишен период,.. за на крајот, низ еден едноставен (едноставен како основен бод, кој, да се потсетиме на описот даден на почетокот од циклусот на кој припаѓа овој расказ, „се употребува за составување сѐ со сешто“), а воедно толку неочекуван пресврт, да се соединат (сошијат) сите овие дотогаш разделени елементи. Преименувањето на улиците на Скопје (кое повеќето жители го доживеаја како еден насилнички обид на симболичен начин да се потенцира една деструктивна порака: дека преименувачите го прекинуваат дотогашниот тек на градското живеење и традиција и започнуваат еден нов, поинаков, на кое граѓаните ќе мораат да се прилагодат како фигури во простор на игра во чии правила немаат удел) кај некои од ликовите кои живеат во расказите на Ќорвезироска е препознаено како знак за пресврт, како што е тоа во расказот „Маж за бегање“. Во него баба Цветка, откако ќе го „пронајде“ својот „совршен маж за бегање“ – Трајан Трајановски (со или без „р“), и заради чии чести појавувања на телевизискиот екран далечинскиот управувач ќе го носи во платнено торбиче на кое пишува “I love Skopje”, промената на името на улицата „Ленинова“ во „Аминта III“ ќе го препознае како „таен знак“, како судбинска порака.

И во „(Со)шиени раскази“, како и во сите претходни дела на Оливера Ќорвезироска, се чувствува посебниот однос што таа го има кон/со јазикот. При гласното исчитување на расказите од циклусите „Оверлок“ и „Цик-цак бод“, читателите ќе забележат дека, дали заради начинот на кој се врзани еден со друг, или заради целата приказна што ја носат, или и заради едното и другото, зборовите имаат едно специфично синестезичко својство. Тие понекогаш блеснуваат со светлоста на пастелните тонови, понекогаш се матни, густо нанесени бои, другпат се драматично јарки, а секогаш како со игла го допираат срцето. И секогаш се борат за смислата на постоењето, а против бесмислата и недоразбирањето. Расказот „Недоразбирање“ говори токму за јазикот и за губењето на смислата: „Ме стркала низ речениците како низ подмрзнати скали. Крени еден збор, крени друг, спасувај ги прашалниците, составувај ги извичниците… – ја изгубивме смислата“. Понекогаш, во овие раскази блеснува стариот сјај на некој збор под патината насобрана заради тоа што повеќе не се користи, како во „Алина“. Алина, објаснува и во една друга своја книга авторката, е име на специфичен ветар, но алина за раскажувачката /шивачката на овие раскази е пред сѐ збор кој враќа назад во времето: „Секогаш кога ќе го изговорам, или само кога ќе го помислам зборот алина, имам шест години“. И така, со помош на зборот, се враќаат предметите и луѓето и настаните кои некогаш ги заплиснал тој ветар, со помош на алината се враќа она што било, и што веќе го нема.
Во едно од своите „Американски предавања“, Итало Калвино вели: „Понекогаш ми се чини дека некаква заразна епидемија ја погодила човечката способност која е најкарактеристична за него, то ест употребата на зборовите, јазична чума која се манифестира како загуба на сознајна сила и на непосредност, како автоматизам кој се стреми да го израмни изразот на најопштите безлични, апстрактни обрасци, да ги разводни значењата, да ги затапи изразните врвови, да ги изгасне сите искри кои ќе избијат од судирот на зборовите со нови околности“. „(Со)шиени раскази“ се борба против таа јазична чума, против загубата на сознајната сила и непосредноста на јазикот, а дел од расказите од циклусите „Оверлок“ и „Цик-цак бод“ говорат и токму за таа загуба. Во расказот „Бунар“, пак, не е јазикот оној кој затапел, оној кој ја изгубил својата искра, туку згасната е можноста на таткото и ќерката да ги изразат емоциите во меѓусебната комуникација. И само преку песната, преку заедничкото пеење, можат да си ги покажат еден на друг своите „полни ќеси солзи во рацете“, да го ископаат бунарот во кој лежат темните подземни води на нивните неискажани страдања.
Во некои од „(Со)шиените раскази“ потенцирана е врската помеѓу јазикот/говорот, разбирањето/недоразбирањето и куќата/домот. Тоа е можеби најсилно изразено во „Мртви куќи“, кој започнува со реченицата: „Почина нашата кутра, голема куќа“. На погребот кој го подготвува нараторката, присутни се таа, просториите од сите катови, дел од мебелот, и дворот. Ги споменува оние кои не се присутни на погребот на куќата, а чие присуство несомнено ѝ недостига во тој миг: својот брат и книгите. „Други не ни поканив. Никому друг не ни кажав“, вели нараторката, згуснувајќи ја така атмосферата на осаменост и премолчување. Одеднаш од молкот кој со години ја населувал куќата ќе потече говорот: собите ќе кажуваат колку долго не подишале свеж воздух, подрумот и гаражата ќе го раскажуваат својот живот, а дворот ќе „говори“ низ цутењето. И така мртвата куќа ќе биде закопана, а нараторката, која со години не живеела во неа, ќе остане без неа. „Куќата во животот на човекот ги отстранува неизвесностите, таа во изобилство ги пружа своите совети низ континуитет. Без неа човекот би бил раскршено, расеано суштество“, вели Гастон Башлар во „Поетиката на просторот“. Но, и губитокот на стариот дом го раскршува и го расејува човечкото суштество, со самото заминување во нов дом честопати се губи континуитетот, цел еден свет се остава зад себе. Долго откако ќе го остави зад себе светот од времето кога живеела во својот претходен дом, нараторката повторно ќе го воспостави разговорот со тој свет, а пресвртот ќе го донесе токму смртта на куќата. На четиресетдневниот помен, куќата ќе ѝ се покаже на нараторката во сета своја младост, ќе ѝ рече да оди дома, и таму таа ќе ги најде сите оние кои биле дел од старата куќа, дел од старите куќи, дел од старото Куманово, кои во меѓувреме се раштркале по светот или се преселиле на оној свет, и започнува разговорот: „веќе не можеше ни да се замине, ни да се молчи!“ Помеѓу гласовите и ликовите, се појавува и мајката на нараторката, која со гестови и зборови конечно го составува она што е раскршено, го соединува она што било расеано: „Мојата мртва мајка ми подаде филџан кафе со две и пол лажички шеќер, леб и сол и илјадници зборови. Со тоа трајно ја ублажив тагата по сѐ мртво“.

Оливера Ќорвезироска, избегнувајќи го во насловот од оваа книга перото (кое во книжевноста честопати е сфатено и како симбол на оружјето, на мечот за борба и мечот за разделување, на борбата и на уништувањето) како врска помеѓу раката која пишува и самиот текст, избегнувајќи ги и моливот и компјутерската тастатура, ни нуди поинаква симболика на она што ги поврзува онаа/оној што пишува и писмото. Таа избира симбол на создавањето наспроти уништувањето, на соединувањето наспроти разединувањето – а тоа се иглата и конецот. Таквата определба за преплетување на текстот и текстурата, на книжевноста и ракотворбата, на пишувањето и шиењето, ја има и во насловот на делото, и во именувањето на циклусите, и во начинот на кој се ракотворени расказите: низ ликовите и нивните размисли, чувствувања и дејствувања, како и низ јазикот со кој тие ликови, мисли, чувства и дејства се раскажани. Низ грижата за јазикот и за секој збор, од секој од „(Со)шиените раскази“ на Оливера Ќорвезироска се добива впечаток дека таа при нивното пишување/шиење постојано ја имала на ум мислата на Итало Калвино дека „литературата (и само литературата) може да создаде антитела кои ќе се спротивстават на ширењето на јазичната чума“.
Во еден од расказите од оваа книга се вели: „Мене вистините ми се порапави од измислиците“. Ако ги поврземе овие зборови со идејата присутна во оваа книга, за раскажувањето како шиење, за шиењето како раскажување, пред нас се појавува сликата на раскажувачката /шивачката Оливера Ќорвезироска како го создавала ова свое дело: ги вденувала конецот на вистината и конецот на измислицата во една игла, иглата на пишувањето, и со нив сошила одлични раскази, со рапави и мазни вистини и измислици, со „текстилни материјали од секаде и од секогаш“.

Гоце Смилевски

Напишете коментар

Вашата адреса за е-пошта нема да биде објавена. Задолжителните полиња се означени со *