Извадок од романот „Папокот на светлината“ на Венко Андоновски.
Јас како тој
Однадвор е тоа мала розова железничарска куќичка со рампа и еден колосек. Единствениот прозорец на куќарката е извалкан. Претходниот рампаш очигледно се забавувал тепајќи муви, притискајќи ги со пердето на стаклото. Вратата е отворена. Низ вратата влегува остриот мирис на лак за импрегнирање дрвени железнички прагови; мириса на пруга, на возбуда од патувања. На масло, мочка, минливост. На разминувања, а тие се суштината на животот. Затоа, светите старци велат: на овој свет не сме дојдени да уживаме (може ли да се ужива во разминувања?), туку да се спасиме од него, душата да си ја сочуваме за таму.
Внатре: една дрвена масичка со книгата за возен ред и точни сатници во кои треба да се спушти рампата. Крај неа црн статичен телефон, со бројчаник на вртење, со црн кабел на слушалката кој на места е скинат, така што се гледаат жолта и црвена жица. Чиста анатомија на профаната мистика: кога низ телефонот зборува шефот, не зборува тој, туку зборуваат една жолта и една црвена жица. Едната наредува, другата одобрува твои барања. Чисто мирјанско послушание. Крај музејскиот телефон: еден ламаринен пепелник, празен, ама црн и неизмиен, очигледно украден од некоја биртија во паланкава; едвај се гледа дека некогаш бил небесно син. Зад масичката, кревет со нечиста постелнина и еден чаршав маслосан од конзерви со сардини, кои очигледно му биле омилено јадење на мојот претходник. Ги има и во кошничката за отпадоци, засмрдени како заборавени влошки од менструација, и по отворањето со остар нож, зинати како чевел на кој му се одлепил ѓонот. И едно мало ве-це, со отворена врата низ која се гледа една тоалетна школка без седалка, и над неа, туш-батерија; очигледно е дека ќе морам да се туширам расчекорен над школката, ако воопшто има бојлер. Од тоалетот доаѓа мирис на амонијак и набрзина потурена солна киселина, кој го нарушува опијатниот мирис на железничките прагови.
Со малку повеќе фантазија, би можело да се каже дека она што го гледам е – најскромно нешто, речиси празно. Или, дека гледам недостиг. Но, заблуда е тоа. Недостигот воопшто не е празен. Тој е најполното нешто на светот. Недостигот веднаш се исполнува со копнеж, а тоа е најполното чувство во човека; нема пополно нешто од копнежот, кој може да се роди само од празното. Од полното се раѓаат само здодевноста и нељубопитноста. Со уште повеќе фантазија, би можело да се каже дека она што го гледам, не го гледам со окото, туку со срцето, зашто очниот нерв, наспроти научните заблуди не завршува во мозокот, туку во срцето. Визуелното не е ниту во она што го гледаме, ниту во окото што гледа; тоа е во срцето што созерцува. Да: окото само гледа, па оваа масичка со црн телефон овде е само видена од него, додека срцето толкува што видело, и затоа, велам, созерцува. И затоа, срцето на сликата ѝ го додава најбесценетото нешто кај човека – чувството. Сликата не може да биде ништо друго освен чувство, зашто ние и сликите ги помниме по чувствата што ни ги побудиле, а не според топографијата на сликата, зашто инаку би биле фотоапарати. Гледањето слики без да се роди чувство може да биде особина само на бесловесните суштества – животните. Иако не верувам дека и тоа е точно: еден обичен пес има физиономија додека гледа како пред него се случува нешто. Можеби е најточно да се каже дека само мртвите, ако воопшто гледаат, можат да гледаат слики без чувства.
Од дете, уште од шест години, кога умре тетин Мите и јас првпат сфатив дека мртвите заминуваат „на службен пат“ (така ми рекоа), од кој нема скоро да се вратат, ме измачуваше таа слика: замисли, си умрел. Ама не си престанал да гледаш. Само си престанал да чувствуваш: гледаш дека те обдуцираат, ама не те боли. Гледаш како те плачат околу одарот, ама не ти е жал за нив, ниту за тебе што те плачат. Гледаш дури и како ти ставаат капак врз челото и очите што гледаат (а никој не знае дека гледаш така, бесчувствено), те потрупуваат со земја, и пак не ти е жал ни за нив, ни за тебе. Дури не ти е ни страв што тоа ти го прават, без да проверат дали уште гледаш и слушаш. Зашто не знаат дека очниот нерв кај живите завршува во срцето, а кај мртвите во мозокот кој полека гасне, уште неколку часа по смртта. Така што ти, свеж мртовец, ако е точна таа научна претпоставка дека мозокот гасне неколку часови по смртта, можеш само да ги имаш поимите „жал“ и „страв“ во тој момент, а не чувствата. Ако мртвите воопшто и се мртви, тогаш смртта за мртвиот е состојба на мислење во најчисти поими, кои пак по дефиниција исклучуваат чувства и личност.
Ако е така тоа со гледањето на мртвите и живите, тогаш ова што сега го гледам околу себе, а што ќе биде мој дом, е сепак чувствено гледање на жив човек – копнеж е тоа. Слика од срцето, слика со најсилно чувство. Тоа не е масичка, тоа е копнеж на неа да се пишува роман; она не е телефон, она е копнеж со јазик да се заврти на бројчаникот телефонскиот број на љубената. Само копнеж чувствувам откако се најдов овде, на ова место, каде немам ништо свое. И затоа ми се допаѓа ова грозно место.
По што најмногу копнеам сега? Единствениот копнеж, во овој миг ми е – да помине првиот воз и јас за првпат во животот, да спуштам железничка рампа. И за првпат во животот да направам нешто како што треба и точно на време, макар било и најпросто вртење на оној чекрк пред куќичката, со кој се спуштаат рампите.
„Во оваа работа послушноста е најголема филозофија. Само следи ја книгата и слушај ги упатствата по телефон, и ќе бидеш одличен рампаш“. Така рече отправникот на возови, кога ме распореди овде, а јас тогаш не сфатив дека моето замонашување е веќе започнато. Таму, на железничката кота 111, спроти некогашните заводи „Црвена застава“, кои сега се викаа Fiat. „Не можам да те распоредам на друго место. Со ова твое образование, магистратури и докторати по јазици… толку. Бар да имаше средно сообраќајно, ќе те ставев кондуктер“. Така рече.
Во очите му прочитав огромна завист што не е на мое место: да биде човек кој не посакува повеќе од малку, од доволно, од послушноста. Зашто мудроста и е ослободување од непотребното, а најнепотребни се амбициите. Кариерата на успешен отправник на возови си има своја цена: завист.
Јас како јас
Кога дојдов овде, прво што ми даде отец Иларион како послушание, беше да читам од една книга, додека браќата ручаа. Тоа беше правило: да се чита од светите и поучни книги додека се јаде, како благодарност за трпезата. Јас тој текст и денес го знам наизуст, иако не ми е јасно како: во театарот не можев да ги запомнам дури ни репликите од моите текстови. Тој текст оди вака:
„Човештвото е еден суетен збор, драги браќа, но погледнато од планината, човештвото не се гледа. Не се гледаат царските палати, ни парламентите, ни храмовите, ниту се гледаат мувите, кои ги надлетуваат тие предмети на човековата суета; не се гледаат ниту врапците кои летаат над мувите, ниту орлите кои летаат над врапците – се гледа само малку сина боја горе, нешто што луѓето го викаат небо, а долу малку сива боја, нешто што луѓето го викаат земја, а меѓу тие две – нешто што луѓето не го викаат никако.
Човештвото е еден суетен збор, драги браќа, но слушано од планината, човештвото не се слуша. Човештвото пир пирува во долината, но од тој пир ни глас не допира до планината; во далечината човештвото плаче и липа, но неговиот плач и неговото липање не оди во височина подалеку од врапците… Во човештвото се случуваат многу ситни и крупни драми, кои мувите, врапците и орлите не ги забележуваат, но тоа не значи дека тие не се случуваат, зашто ги гледа Оној кој треба да ги види.
Меѓу другите сиви точки, кои можеа да се видат од планината, постоеше и една, за која никогаш не би можело да се каже дека е тоа раскошниот и сјаен дворец на Ирод. Замислете браќа: гордата мермерна палата Иродова, која од планината можеше да се види, макар и само како сива точка, исчезна од лицето на земјата, ни камен на камен од неа не остана; додека драмата човечка која се одиграла во таа палата, живее и денес“.
И потоа, следуваше приказната за Саломе и отсекувањето на главата на Свети Јован. Се сеќавам на ужасната поука што ја прочитав за крај, додека браќата сè потивко тропкаа со лажиците, завршувајќи со јастијата:
„Еден ден и Иродијада заврши под земја, заедно со својата убава ќерка. И потомците на оние црви, што го шмукнаа телото Јованово под земја, дојдоа и ги исцицаа до коска и двете женски тела: телото на царицата Иродијада и телото на убавата Саломе. И правот на коските нивни се измеша со правот на коските Јованови и се развеа по светот“.
И кога ја затворив книгата и му ја дадов на Старец Иларион, прашав: „Кој го напишал ова?“ Тој само се насмевна и рече: „Овде нема авторски права како во светот. Бог пишува, ние само запишуваме; јас и не знам кој ова го запишал, не е воопшто важно“. И потоа рече: „Во светот си бил писател, и треба да знаеш: луѓето како што си ти го употребуваат умот единствено за корист и сласти; во светот, кај мирјаните, јазикот се употребува само за да се сокрие сопствената бескарактерност“, рече.
И јас сфатив што ќе биде следното послушание. Завет за молчење. Ми определи, за почеток, две седмици. Пред да ми даде знак дефинитивно да ја затворам устата, ми рече: „Можеби ти изгледа сурово, ама кога металецот сака да стави калај врз бакарот, тој мора најпрвин да го оструга бакарот и да го вжари во огнот. Додека не се отстрани ‘рѓата, калајот нема да се сврзе со бакарот. Истото важи и за нас. Во манастир стапуваме за да се замонашиме, но со нас доаѓа и ‘рѓата која сме ја насобрале во светот. А најгрозна е ‘рѓата на зборовите. Изброј колку зборови си напишал до сега во книгите, и прашај се дали тоа не можело да се каже само со неколку реченици и без желба да се допаднеш; онаа иста желба што ја имаат и лесните жени. Додека не ја отстраниме ‘рѓата на разумот и зборовите, благодатта Божја нема да ни се доближи за да нè просветли и осветли. А Кога Бог ќе открие дека срцето е исчистено од сите посакувања, тогаш доаѓа благодатта Божја. Благодатта Божја не може да се изрази со зборови. Таа може единствено да се почувствува со срцето.“
И јас молкнав со некое чудно олеснување. На вратата тој уште ми рече: „Ти дадов да читаш за да слушнам како читаш. Читаше во два гласа: едниот го читаше напишаното, а вториот, нечуен, велеше: каква штета што ова јас не сум го напишал, а го знам! Тоа е твојата суета, синко. Таа бара уста за да се изрази. Ќе ја затвориме таа кралска погана порта низ која излегува суетата, за да се покаже како царица пред другите. Еден добар разговор е сребро, но молчењето е чисто злато. Треба во тишина да се познаеш себеси, да видиш дека си безвреден. Најдобро се познава себеси оној кој за себе мисли дека е ништо. А читањето, тоа е она како постапуваш и што правиш по читањето, а не читањето само“.