Извадоци од збирката раскази „Приказни на тивок оган“ од Светлана Камџијаш.

1.Извадок од расказот „Како разбрав дека жалното и смешното доаѓаат од исто место“

(…)

Дедо ми не престануваше да му пишува писма на Тито. Убеден дека Тито не знае што му се прави зад грбот, со неброени аргументи го предупредуваше за погрешниот правец со кој се поткопува татковината и кој може да доведе до пропаст. Имав чест да ги чукам неговите диктати на машина за пишување, а потоа уредно да ги здиплувам во плико и да ги испраќам по пошта. Кога умре Тито, продолжи да ѝ пишува на Васка Дуганова, потоа на Стане Доланц, или обратно беше. Често, за да им даде тежина на тврдењата ги спомнуваше своите „беле косе“. А за крај, како цреша на шлагот ја нудеше својата беспоговорна, уникатна жртва. „Ако ово није истина, нека ме слободно обесе на Плоштаду Слобода, а не као неки што праве страшне грешке и не одговарају за ништа.“

Дедо ми Трајко Чаушот покрај тоа беше и кицош. Беспрекорно облечен, со златна игла вдената во вратоврската и со шапка усогласена со бојата на облеката, секогаш на готовс чекаше да го повикаат од Скупштината или Централниот комитет за да оди подетално да објасни во што е работата. Додека со татко ми го правеа ултрамодерниот мебел за новиот стан, радо го советуваше. „Треба да имаш најмалку седум такама (комплети). За секој ден по еден.“ На прашањето како сте, имаше само еден одговор – пушка! заради кој една од сосетките поцрвенуваше и после извесно време ѝ се довери на баба ми дека нејзиниот сопруг ѝ кажува недолични работи. Кога ќе ја симнеше шапката, белите коси му беа поинаку потстрижени од оние на другите дедовци. Над ушите беа значително подолги. Како два големи слапа од опаш на пајка, паѓаа зад нив. Таа необичност, под негови инструкции ја реализираше берберот Шошол, кого дедо ми никогаш не го напушти.

Откако пронајде парно на струја и за тоа пишуваше во весниците со текст покрај неговата фотографија, после што следеа и интервјуа на радио – со жар се фрлаше во нови откритија. Мали ќелии за „магнетизација“, модел за голем современ чушкопек, радиостаница што би достигнувала до другиот континент, планови за штедење струја со речни турбини… Во времето за кое раскажувам, актуелни беа релјефни површини излеани во некој вид светол каучук кои ги ставаше во длабока рамка, зад која беше вградена ламба. Драматично вклучуваше и тогаш во рамката засветуваа портретите на тројката: Маркс, Енгелс и Тито. Ефектот беше сличен на евтините католички икони на струја.

Иако беше во пензија, после појадокот редовно, дотеран излегуваше од дома и се враќаше околу три попладне, за ручек. Кога ќе завршеше со ручекот сериозно ќе ѝ се обратеше на баба ми, која наседнуваше: „Ај сега викни го амалот.“ – „Зошто?“ – „Да ме однесе до кревет.“ Кога не излегуваше, на вратата се појавуваше неговиот камрад Доне – сосед од последниот влез од руската зграда во Карпош, во која живеевме. Беше среќен што има човек со кого може по цели ноќи, често последователни, да расправа за „статорот и роторот, овде ќе капе и таму ќе го пренесува“ додека заедно ја изумуваа неверојатната машина. Кога Доне ќе се појавеше на врата, со восклик го пречекуваше: „Доне, премијо моја!“ Така и го завикавме „Иде Доне Премија!“. Беше љубезен шегобиец и телефонот постојано ѕвонеше. Еднаш, иако имав четири години, ја кренав слушалката. Кога разбрав дека машкиот глас го бара дедо ми, се обидов да го имитирам неговиот стил додека објаснував дека не е дома, но ќе му пренесеме. Господинот од другата страна, живо заинтересиран праша со кого разговара и јас, бидејќи се работи за дедо ми, сериозно го кажав името со кое тој ме ословуваше – „На телефонот е Прднаут“. Името значеше космонаут што лета на погон од прдење. Кога беше расположен стануваше, ја креваше едната рака додека другата ја свиткуваше зад грбот. Почнуваше да игра и да пее нешто како „Ш`т`к`патурееее аљо т`к`бе т`к`меее“ вртејќи се околу својата оска. Кога ќе го прашавме што е тоа што го пее, свечено и загадочно одговараше – „Староарапски“. Обземен со своите пронајдоци и доживелици, не знаеше кое од децата има роденден, ниту колку полни. За нас внуците, погрешно го нагаѓаше одделението. Во периодите кога одев кај нив како во прибежиште за да се изнаплачам, се прикрадуваше до мене и тивко оставаше некоја паричка. Почекуваше стоејќи да го кренам неутешниот поглед: „Зошто ова?“ – „Да не плачеш бадијала“. Во тоа време ме измачуваа страшни главоболки. Неразбирливиот свет ме притискаше со огромна тежина. Кога ќе ме видеше со втренчениот поглед во плафонот ќе речеше: „Те боли глава? Шо не си ја смениш!?“ Ми требаше многу време за да сфатам колку добар совет ми давал.

Завршуваа шеесетите. Денови исполнети со несебичната посветеност на баба ми, пронајдоците на дедо ми и звукот на виолината на мајка ми, која откако се врати од својата петгодишна специјализација во СССР, како и претходно продолжи со саати да вежба и целата зграда се нервираше од тактовите што до бескрај се повторуваа. Почнаа седумдесетите и мајка ми ја запозна својата животна љубов. Тој на голема врата го донесе чувството за модерност во нашите животи. Најчесто носеше ролки или припиени кошули со долги крагни како испуштени јазици. Бакенбардите, кои во тоа време беа долги и се ширеа кон крајот, горе му завршуваа околу рачките на темни коскени очила. Пристигна пред влезот со голема бела фијатка 1300 како да е елегантна лаѓа или уште подобро јахта, во времето кога улиците беа празни и овде-онде имаше само понекое фичо. Ги праша децата што играа ластик пред клупите (меѓу кои бев и јас) каде точно живее виолинистката таа и таа. Дотрчав пресретливо:„Јас ќе Ве однесам!“ Се качи по плитките скали на првиот кат. Без никаков претходен договор со неа, заѕвони на вратата. Мајка ми, која не очекуваше ништо, отвори. Имаше збунет поглед и кујнска престилка, што речиси никогаш не ја ставаше, зашто речиси никогаш и не се занимаваше со домаќински работи. Тој само шеретски ја погледна право во очи и без да се поздрави, со космичка самоувереност рече: „Ај спремај се, одиме!“ Видов како мајка ми, со рацете слични на лебеди, како под команда ја одврзува престилката и почнува да се подготвува. Беше совршена како извајана скулптура што се движи. Ова се одвиваше еден месец откако се запознале. Тоа лето бев сè уште будна во изнајмената соба во Охрид и во темницата слушнав кога мајка ми се врати од концерт. Баба ми ја пречека кажувајќи ѝ дека спијам. Таа со шепот зборуваше дека запознала прекрасен човек „со очила“, но не можат да бидат заедно зашто бил претставен како „професорот со неговата голема љубов“. Имено, до него седела една русокоса пијанистка од Љубљана. Баба ми кротко прошепоти: „Сине, што е твое ќе си дојде“. Беше потребен точно еден месец во кој немаше ни глас, пред големиот филмски пресврт. (…)

2. Извадок од расказот „Тенкиот син котелец на кирил и Елена“

(…)

* * *

 Откако знаеше за себе, а тоа не беше некој долг период, состојбата што ја обзеде во врска со Кирил не можеше да ја спореди со ништо. Ни со опиеноста од најдобрите концерти. Не се споредуваше.

Додека одеше накај него преминувајќи го булеварот Партизанска, со секој нејзин чекор ткивото на светот се згуснуваше. Згазнуваше на неговата улица како да гази врз живо соѕвездие сред бел ден. Ја зафаќаше магнетната центрифугална сила на густината. Знаеше дека тргнала да влезе во центарот на вселената. Дека го живее чудото. Го дише, се движи и учествува во него. И дека чудото е бесценето. Се либеше да го именува со вообичаените изразизашто беше сигурна дека е нешто кое тие не го опфаќаат. За ова требаше да се измисли ново име.

 * * *

(…) Чекањето го празнеше Кирил. Со секој саат поминат крај постелата на татка си, неверицата преминуваше во ужас, ужасот во умор, уморот во прифаќање, прифаќањето во како злато чиста тага. Тагата растеше, ја исполни собата, се излеа надвор по улиците, го преплави градот како езеро. Борис ги отвори очите, се поткрена. Кирил се приближи за да чуе што сака. Во тој миг дишењето со кое тој беше прикачен за животот, за тоа тело, за овој свет, излезе од него право во лицето на Кирил. Тој гледаше во телото во кое веќе го немаше татко му. Околу него како од камен фрлен во вода, тоа сознание ширеше концентрични кругови низ темнината на ноќта. Големо парче од кругот се откина. Светот веќе не беше тркалезен. Еден етеричен, осветлен воз, забревтано тргна носејќи ги долгите непрегледни вагони каде во купеата, во разни позиции, седеше татко му. Сè подалеку, оставајќи змијулеста светла трага сред темниот хоризонт.

Во тој миг, Елена спиеше во својата портокалова соба, во центарот на градот. Во сонот виде како татко му на Кирил чкрапнува чкорче од кибрит и пали дебела пура, се навалува во седиштето и шеретски се насмевнува од задоволство.

3. Извадок од расказот „Наслов од планети“

Весна живееше со мислата дека на овој свет сè е поврзано. Невидлив конец ги опшива сите нешта. Ги држи заедно. Се протнува под земјата и ги поврзува живите семки со минералите. Ги составува елементите. Се искачува високо на небото за да ја извезе патеката на Сонцето. Не дава тоа да скршне. Се проткајува како мрежа за да ги опфати ѕвездите во нивниот бавен и елегантен танц, до крајот на вселената. (Ако си доволно вешт за да го пронајдеш почетокот на тој конец и го повлечеш, дали светот пред твоите очи ќе почне да се пара и ти ќе може да видиш што има таму, во основата на ткаењето?) Неретко ѝ се чинеше дека го допира тој конец. Истата таа невидлива мрежа прави зборовите на Цезар или постапката на некоја дамнешна мајка да одѕвонуваат на многу далечни места во времето и во просторот. Со векови. Нешто како продолжен ефект на пеперутка. Нема празен ȯд. Универзумот е жив организам, во кој ронката од лебот што останала на масата ја содржи целата галаксија и учествува во неа.

Весна со сигурност знаеше дека животот не е залуден. Секојдневно ја вежбаше својата дисциплина и речиси по нагорна линија се движеше кон својата цел. Но, со мажите не ѝ одеше. Можеби тоа можеше да се објасни со идејата за кармата, со долговите на предците или со зреењето на можната одлука дека треба да ги прекине вложувањата и очекувањата од променливите нешта кои на крајот мора да исчезнат, за целосно да му се посвети на трајното.

И покрај благиот презир што го негуваше кон објаснувањата и предвидувањата на иднината, зашто знаеше дека духот може да се издигне над сопките на материјата, и дека добрата волја може да победи сè – посака средба со астролог. Нејзината пријателка Мелита ја поттикна на тоа. Ѝ го беше раскажала своето искуство. Мелита не знаеше кога точно е родена. Во главата ѝ ѕвонеше одговорот на мајка ѝ, која беше веќе почината и немаше начин да се дознае што ѝ значело тоа „око дванаест“.

(Во едно деноноќие, стрелките на часовникот двапати се склопуваат во аплауз или молитвена позиција – околу дванаесет. Еднаш за средината на денот, пресечен како топла погача, кога речиси нема сенки зашто пладнето лебди на врвот, во целата своја јаснотија. И дваш[1] за срцето на ноќта, кога нештата стануваат глуви и тесни. Мора да се стави точка и да почне новиот круг. Малите пируети на секундите, потскокнувањата на минутите, кругот на часовите, црно-белите тркала на деноноќијата, четиристапните елипси на годината и сè поголемите лакови на вековите и илјадалетијата – тоа се локните на времето, ситни и крупни кругови од огромната спирала, плетенки од светлината и мракот, потврдата и одрекувањето, животот и смртта. Времето не е линија. Тоа е ‘подвижна слика на вечноста’. Низ тие спирални скалила, низ тие артерии и вени на менливото, како фина течност исцедена од ѕвездите, се движи врвот на создаденото, челото на векот – человекот. Со седум свои осмини, тој е вплетен, поточно заплеткан во времето, а со едната осмина вжлебен во вечното. Со една нота излезен од петолинието на елементите, го прескокнува тактот на ритамот.)

Мелита се јавила кај астролог со својот проблем. Овој прво ѝ набројал некои датуми, во случај да било пладне. Немало ништо познато. Потоа со математичка прецизност ги набројал најважните датуми во нејзиниот живот: денот кога ја запознала својата најголема љубов; денот на сообраќајката кога ја изгубила останувајќи жива во истиот автомобил; денот кога родила син и денот кога го запознала човекот поради кого ѝ се чинеше дека води љубов со универзумот. Тоа значеше дека отпаѓа пладнето. Таа убава, јадра жена, со блескав тен и чпрто носе, е дете на полноќта. Донесена во пресекот на ноќта, осудена на тоа како поминува животот, така пожестоко да се соочува со силите на мракот, сега олицетворени во борбите на нејзиниот син, наркоман. „Мамо, и пак да се родам, пак ќе посегнам по опијати“, беше неговата реченица – знакот на неговиот живот во кој не ги искористуваше многубројните таленти. Си создаваше невидливи полиња за драматични битки, многуглави чудовишта, секојдневни прошетки по работ на бездната, лигави пипци, дупки што се отвораа во подот со раце што го влечат. Беше бледиот, тивок херој во својата соба. Пишуваше интересна музика. Понекогаш ги запишуваше и своите соништа што личеа на фантастични раскази од времето на романтизмот, кога во него би имало електроника.

Заинтригирана од приказната на Мелита, и покрај тоа што немаше некоја голема потреба – беше во стабилен брак веќе пет години – Весна реши да се јави кај тој џотиш-астролог (од источна провениенција). Го заврте бројот што почнуваше со две нули, со сета свест дека минутите се прескапи. Се јави машки баритон.

– Повелете?

Таа ги издиктира датумот, часот и местото на раѓање. Почека на неговиот компјутер да се појави тркалото на силите во нејзиниот живот. Вртена ѕвездена пита со фил. Или реченица од ѕвезди што трепка. Шепка. За почеток – фигурата што ја исцртуваат планетите во рамките на кругот. Може да е ладало – живот што може да се фати само за една рачка. Змеј – детско летало од трапез и триаголник. Крст за растегнување во место. Песочен часовник на одбројувањето, празна чинија што треба да се наполни или блескава ѕвезда. Геометријата раскажува за видот на патувањето.

– Ве интересира нешто посебно?

Не знаеше што да каже, што би било тоа посебно.

– Дали е добар момент за дете? – праша на крајот.

– Децата зачнати оваа година ќе бидат со нагласено духовни квалитети – како да преведува буквално од англиски, рече астрологот. – Тоа ќе го донесе Јупитерот во рак. Најдобрата позиција за духовност. (подолга пауза)… Но како ме прашувате за дете кога бракот ви е во страшна криза? Ако е ова вашиот точен саат на раѓање, вие сте веќе отуѓени. Зарем сериозно размислувате за дете? Детето ништо не би помогнало.“

Осети како кажаното ја погодува во стомакот. Се збрцува внатре. Се свитка од болката што ја пронижа. Седна на подот. Во неа се откочи, попушти стерната. Не успеа да пушти глас. Само ја прекина врската. Се тркалаа солзи. Две клешти зариени во стомакот, сакаа да го извлечат надвор. Остана така извесно време седната на подот и расплакана. Клештите го вадеа тоа што толку вешто го криеше од себе во последниве неколку години. Како е можно? Како може покрај сите практики наменети за тоа, толку долго да немала допир со себе? Или барем со тој дел од себе? Спокојно одеше на работа во Институтот, проучуваше списи, ја пишуваше магистерската… како да живее некој паралелен живот. Својот! Кога се здрви на подот, продолжи да плаче на троседот. Солзи капеа додека го готвеше ручекот. Не ѝ беше баш јасно што се случува, што ќе произлезе од оваа поплава. Како да се збогуваше со нешто свое. Можеби имаше врска со она што го викаше `кутрото` во себе. Плачеше и кога дојде Сашо и ја праша што се случува. Не настојуваше долго да го слушне одговорот. Виде дека Весна поминува низ нешто значајно за неа и се повлече, а и малку се плашеше.

Тие воопшто не се караа. Воопшто. Само бавно се ронеше поврзаноста и потребата за размена. Сашо не настојуваше да проникне во неа за да ја разбере. Му беше доволно што е тука. Немаше потреба да ја одгатнува. Ако нешто согледуваше, веројатно го задржуваше за себе. Каква штета! За тоа одгатнување на себеси преку него, за тоа прелистување и откривање, таа беше подготвена уште малку да ја помести границата, уште малку и повторно да се надмине себеси. За Весна тоа беше она. (…)

4. Извадок од расказот „Приказна за волкот и двете јариња“

(…)Нејзината кујна беше место кај што летото може да се почувствува во зима и зимата во лето. Од едноставно одбраните намирници, Дијана постепено создаваше поезија. Во една чинија можеше да ја собере целата сончева Тоскана. А во еден марливо подготвен залак – веселата песна на детството или благата тага на есента. Топлите мирисни чорби се посебен еликсир што налутнува и окрепува, или благ мелем што теши и успокојува. Во висечкиот креденец со капак од пескарено стакло како хор се редат убавите кутии со разновидни мешавини од чајови на кои Дијана им даваше необични имиња, педантно напишани и залепени на кутиите: „Под чаршафите“, „Јагодест бакнеж“, „Кога ти велам“, „Молкот налутнува“, „Ѕвездест ќилим над Арабија“, „Те донесе дождот“… Кога ќе ја отвореше кутијата и гостинот ќе го брцнеше носот кон темниот чај низ кој беа распрскани тенки виолетови латици, парченца сушена кора од лимета или преситни црвени пиперчиња, сушени круши или клинчиња од каранфилче, веќе чувствуваше дека кујната на Дијана е необичен вагон кон непредвидливи дестинации. Десертите ги послужуваше во необични облици и неочекувана спрега на вкусови. На пример, ако е обликот месечина, првиот ударен вкус е синкаво нанесто студенило, кое низ некој од лесните овошни вкусови на крајот од стопениот залак ќе заврши во пријатна топлина. Ако пак, десертот личи на длабок чоколаден бунар, нурнувањето е вистинска прошетка низ нијансите на чие дно демне изненадување. Дијана никогаш не забораваше дека гастрономијата и астрономијата се сестри, чии имиња се разликуваат само по едно Г кое го означува грлото и живее таму. Тунел низ кој се слеваат соѕвездија од сокови, нектарски напитоци од недостижни предели. Зашто, колку и да залажува на прв поглед, кујната воопшто не е земска работа.

---

[1] Еднаш – дваш, стар заборавен израз.