Извадок од романот „3 минути и 53 секунди (Интимна историја на музиката од 1984 до 2004 година)“ на Бранко Прља.
WHERE THE STREETS HAVE NO NAMЕ – U2
◄ ◄ 1987 ► ►
Температурата таа зима се спушти под -20°C, но тоа не го спречи татко ми да одиме на скијање на планината Јахорина.
Песната Where The Streets Have No Name од касетата во стариот касетофон во зелената Лада Рива од 82-ра допираше како од далечина. Ритмичкиот звук на гитарата се мешаше со ‘ржењето на автомобилот по планинскиот пат, додека зимзелените дрва покриени со снег минуваа покрај нас. Татко ми намерно нагло го вртеше воланот лево-десно, а колата забегуваше кон банкините прекриени со огромни наслаги снег и шлајфуваше, додека ние се киневме од смеење. Бев среќен.
Следеше Don’t You Forget About Me од Simple Minds, но заборавот неминовно дојде и животот продолжи. Годината беше 2001 и повторно, прв пат по десет години, бев во мојата родна држава. Тетка ми ме чекаше на автобуската. Сè уште беше крупна и не престануваше да зборува, освен кога земаше длабок здив од цигарата „Филтер 57“ која постојано ù висеше на ќошот од устата. Зелената позадина и црвеното змејче на кутијата цигари, за кое како дете мислев дека е жапче, неодоливо ме потсетуваа на мочуриште, а околу него магла од чад во која постојано беше завиткана тетка ми.
Да знаев дека таа посета ќе биде последен пат кога ќе ја видам, можеби ќе ù кажев колку ми значеше, дури и кога ми ги зашиваше намерно скинатите дупки во фармерките со внатрешни шарени платненца по што никогаш повеќе не ги носев. Да, можеби ќе и кажев дека ја сакав дури и кога ме тераше да се дружам со „одликаши“ кои ми беа неверојатно здодевни и од кои бегав како од чума.
Во 1987 година во мојата улица имаше повеќе верни другари, отколку одликаши. „Сакаш да си играме беља?“ ме праша еден од тие луѓе кои денес веќе не постојат, а загина од подмолна српска граната исфрлена поради балкански инает на првиот ден од ослободувањето на Сараево. Го викавме, сосема соодветно, Бељо. Тој беше олицетворение на духот на улицата која беше сурова, но праведна, а во неа владееја непишани закони и правила кои ги почитуваше секое дете.
„Сега,“ викна Харе и двајцата со цела сила ги фрливме грутките кал измешани со бобинки кои пуштаат црвена боја на терасата на Белокосецот. Тоа беше наша одмазда за скршената санка само затоа што му правевме врева пред станот. Никој не го напиша природниот закон на улицата, но сите деца го почитуваа за да се зачува природната рамнотежа помеѓу жителите на улицата.
Во 2001 година моите улици немаа име. Имаа други имиња, за мене непознати. Непознати беа луѓето околу мене, освен мојата девојка која цврсто ме држеше за рака. „Зошто ти се толку ладни рацете?“ ме праша, но секако знаеше, штом дошла со мене на тоа неизвесно патување, знаеше дека моето срце беше толку стегнато што повеќе не пумпаше топлина во моето тело.
„Ги сонував тие улици секоја вечер со години, но во моите соништа тие беа повистинити, отколку во реалноста“ ù кажав подоцна кога веќе бевме заминати и мојот град кој не беше мој и моите улици кои немаа име беа далеку зад нас. Можеби е подобро да ги оставиме таму.
Порано искрено верувавме дека одиме напред. Но, знаевме и да се насмееме на своја сметка. Во 80-тите го споредувавме некогашниот успех на проектот „Братство и единство“ со тогашната реалност и во таа споредба совршено се вклопи домашната серија „Подобар живот“.
Дедо ми не сакаше да ја гледа, бидејки таа ја навредуваше Југославија за која тој примил куршуми, изгубил роднини и лежел на Голи Оток и можеби од истиот инает сакаше да ја гледа американската серија „Династија“ која колку и да им беше далечна на Југословените сепак ги привлекуваше со нешто – веројатно го наговестуваше она што во децениите кои доаѓаа ќе стане и нашиот сон, пан-американскиот сон.
Но, ние децата, освен вртоглавица од шпицата на „Династија“ не добивавме ништо од тие серии. Нас нè интересираше играта, дива, нескротлива и неограничена, бевме бесни, енергични и ни требаше вентил.
Кога Guns N’ Roses влегоа во нашиот живот нешто резонираше во нас. Времето беше подготвено за бура. Луѓето не знаеја што носи иднината, но сè уште веруваа во зачувувањето на стариот поредок. Братучед ми беше дел од генерацијата помеѓу.
„Изгаси го тоа дерење!“ ми влета во неговата соба еднаш кога им бев на гости и ми ја исклучи касетата на најдобриот дел од Welcome to the Jungle токму кога џунглата од песната влегува во твојот свет и го исполнува просторот со летечки гитари, чад и оган, пиштоли и рози…
„Слушај малку добра музика,“ ми рече и стави друга касета. И додека звукот на Идоли, за мене тогаш несфатливо здодевен и помодарски, ја пополнуваше собата, заминав во друга просторија и таму продолжив да сонувам за моите идоли. Извадив пенкало од ранецот кој го носев во викендите кога престојував кај тетка ми и почнав да го цртам крстот со черепите на членовите на бендот врз својата кожа.
Апетитот за уништување ме обземаше.
SEVENTH SON OF A SEVENTH SON – IRON MAIDEN
◄ ◄ 1988 ► ►
1988 беше годината на тешкиот метал. Не зборувам за квалитетот на водата во која што веројатно никој не ја контролирал во Југославија во тоа време – верувавме во сè што пиевме и сè што примавме со нашите пет сетила, немаше дилема дека е добро – ако е наше. Но, во ред, признавам дека имаше и такви кои не веруваа баш толку слепо во Југославија. И со право – времињата беа тешки и стануваа сè потешки, токму како музиката.
Кога хеви металот влезе во мојот живот тогаш беа популарни т.н. „пришивачи“. Половина од бендовите не ги ни знаев, но нивните костури, черепи, уништување и гитари ми се чинеа како сосема доволна причина да се најдат на мојата тексас јакна. Сепак, Iron Maiden ги знаев и ги сакав. Епските тематики, ритамот кој обзема, гласот кој те воздигнува, сето тоа совршено му одговара на младиот и несигурен дух кој си го бара местото во светот. Неретко тие пришивачи ми носеа проблеми.
„Вади парите!“ не пречекаа членовите на бандата Кореја кои оперираа во реонот околу „Вечниот оган“ и Спортскиот Центар „Скендерија“. Оддавав впечаток на сурово момче, што всушност не бев, и тоа веројатно ги предизвикало. А можеби ме нападнаа и затоа што не им се допаѓаа сатанистичките симболи на хеви металот во близина на вечниот оган што ја навредуваше нивната азијатска филозофија, но за жал, додека ми ги пеглаа забите не ми кажаа дали се прокомунистички или проамерикански ориентирани. Шегата на страна, ме натепаа за пари, а кога се тие на тапет, филозофијата и религијата се второстепени.
Многу пати сакав да верувам дека сум дете од улицата, зашто во одредена смисла и навистина бев тоа. По смртта на баба ми, дедо ми се повлече и го изгубив најверниот другар. Сè повеќе време поминуваше во Клубот на борците, свето место на ветераните од Втората светска војна каде што играа бочање и се картаа, а дедо ми често губеше. Подоцна дознав дека му ги гледале картите во фотогреј очилата за вид чии стакла се затемнуваа во зачадените простории на клубот кои не виделе светлина од 1945-та.
Кој знае, можеби тоа беше само љубоморна лага на татко ми, зашто дедо ми беше ќовек-калкулатор – можеше да множи големи броеви без да трепне и наоѓаше грешки во редици статистички податоци без употреба на сметач, но најмногу од сè – како некој мегионичар, секогаш пронаоѓаше детелинки со четири листа и ми ги даваше. Требаше само да погледне во полјанка со детелини и ете!
Сепак, откако остана сам, беше само сенка на минатиот мој дедо. Новиот дедо знаеше да ми се налути без причина, па да фрли пепелник на мене, но знаеше и да ме заштити пред бесот на татко ми, кој беше разочаран од два разводи и деца расеани кој знае веќе каде.
Пушеше по три кутии цигари дневно, а јас барем една кутија месечно ако го сметаме секундарниот чад. Но, знаев и јас да запалам понекогаш, колку да го видам ефектот којшто толку го пленеше. Бев сам, пред мене цигарата и запалката, а до мене празна чаша. Запалив и вовлеков. Вкусот кој не можев да го дефинирам, а би го споредил со метал и гума кои горат ми ја исполни устата заедно со плунката која почна да се лачи како луда. За тоа беше чашата. Плукав и пувкав и ми беше одвратно, но морав да истрпам. Тоа беше нужно зло на растењето сам.
Ме одгледа улицата и нејзините закони. Не бев сурово момче, никогаш не сум бил, мојата нежна надворешност ме спречуваше во тоа, но бев смртно верен на другарите и друштвото. Никогаш не би ги предал, за ништо на светот. А сè би им дал – и им давав. Секоја кожена топка која што ми ја носеше татко ми од ОРЛ семинарите по Европа несебично ја делев со друштвото, секој рекет, секое тениско топче – и секогаш останував без ниедно, сите потонуваа во грмушките и шумите на падините под нашата улица на ридестото Сараево, а некогаш сјајните и шарени кожени фудбалски топки брзо стануваа платнени крпеници. Но, така живеевме сите – не признавајќи ја приватната сопственост и градејќи заеднички добра. И ако некој го прекршеше тоа непишано правило – тешко нему.
Друштвото замолча и играта наеднаш престана. Славевме роденден кај Ведо и сè одеше одлично. Социјалистичките соленки совршено се мешаа со капиталистичката Кока-кола и правеа возбудлива пенлива хемиска реакција во чашите. Слушавме музика и тогаш како контрапункт на сериозноста и епската големина на мојот омилен Seventh Son… од касетофонот допре Push It на Salt-n-Pepa, едноставна, проста, заразна, шеговита, сексуална… сè она што не беше хеви металски како да беше олицетворено во таа песна, а мене ѓаволски ми се допаѓаше, поради што се срамев од себеси. Но, тоа не беше причината за шокот. Молкот настана кога еден од другарите се пикна под креветот за да ја најде падната соленка и од таму извлече совршено нов рекет за тенис, недопрени топчиња, ненадувани фудбалски топки и што уште не! Духот на споделувањето беше изневерен. Никогаш повеќе не гледав на Ведо како порано и од тој момент имав резерва кон него.
Но, друштвото како целина не се смени, секогаш наоѓаше начини да оди напред, да заборави, да си ја обнови енергијата преку игра, преку измислување нови правила и нови начини на играње. Ведо се реши да сподели некои од неговите тениски топчиња со нас, а ние таа иницијатива ја пречекавме со тоа што собравме неколку вреќи од компири и ги поврзавме во тениска мрежа. Играта продолжи.
Се чинеше дека друштвото секогаш наоѓаше начини да живее во духот на уште една популарна песна од времето, Don’t Worry, Be Happy, додека истовремено светот полека се подготвуваше за падот на CCCP и на социјализмот. Југославија се обидуваше да го оддржи сопствниот самоуправен социјализам и мизерно не успеваше во тоа. Be Worry, Don’t Happy како што многу години подоцна ќе рече Рамбо Амадеус, стана сè поактуелно.
Економските реформи од 1988 година како последна мерка за оправање на веќе кутнатата економија на Југославија не успеаја. Уште тогаш почнаа да се појавуваат јавни опоменувања за тоа дека националистичките и социо-економските несигурности во Југославија ќе доведат до вонредна состојба, а ние бевме сосема несвесни на тоа.
За нас децата, Југославија немаше смрт и беше посилна од кога и да е, а економијата…. ние имавме начин како да се справиме и со тоа. Јаско славеше роденден и, во духот на нововремскиот социо-капитализам, не покани да учествуваме во циркусот со наши точки. Хари како највеселиот и најинвентивен член на друштвото веднаш се пријави. Изведуваше кловновски точки во кои што се сопнуваше, правеше пантомима, возеше два велосипеди и истовремено паѓаше, а ние паѓавме од смеа.
„А сега,“ викна театрално Јаско, со лице кое искажуваше очигледно задоволство од успехот на самоуправувачкиот циркус (каква што впрочем беше и Југославија во тоа време), „ве поканувам да учествувате во наградната игра!“ Сите бевме воодушевени и зборот „награда“ одекнуваше во нашите глави како ветување вообличено во прекрасни слатки, шарени лижавчиња, светкави играчки и топки од соништата. Наместо тоа Јаско ни објасни дека треба да платиме за да добиеме ливче. Се побунивме.
„На секое ливче,“ продолжи Јаско без двоумење во гласот „има број, а секој број одговара на некоја играчка.“ Надежта ни се врати и несигурно, но предизвикани од можноста да добиеме нешто убаво, му дадовме пари. Првите неколку ливчиња беа без добиток, но бевме подучени дека такви се сите игри на среќа – некогаш добиваш, некогаш губиш.
И навистина Хари доби количка толку излижана што молеше за префарбување, Деба се израдува на полуискористено тефтерче со Штрумфови на корицата, а јас добив Индијанец без една рака. И некои други добија слични подароци, но подобро е и тоа отколку ништо – а многумина го добија токму тоа. Друштвото не беше задоволно. Започнаа силна расправија околу тоа кој што добил и дека Јаско нè измамил. Тој се бранеше со неговиот претприемачки дух и ни велеше дека таква ни била среќата.
Тогаш се појави мајка му, праведна и строга жена од која Јаско се плашеше како од оган. Кога дозна што направил, ни ги собра старите и излитени играчки и извади кутија со нови и многу поубави играчки, ги обележа со бројчиња и направи ливчиња на кои немаше повеќе губитници, освен еден – нејзиниот син, кој што за целото тоа време седеше со скрстени раце и намуртено лице, додека друштвото ликуваше од среќа.
Јаско беше пред времето. Тој беше олицетворение на она што многу години подоцна ќе стане вообичаена појава за сите поранешни републики на Југославија, суровиот капитализам, транзиција без крај во која што секој е оставен да се бори за себе и да преживее како што знае и умее, со лага, измама, што и да е – нужно е.
Државата не нè заштитуваше повеќе и не ги опоменуваше тие кои што сакаа да направат зло, не им ја расипуваше валканата игра и на губитниците не им даваше втора шанса.
Јас поминав подобро од моите другари – се спасив од уништувањето на мојот дом и со смртта на Југославија добив мајка, но народот преку ноќ стана сираче оставено само на ветриштата на времето.