Извадок од збирката раскази „Пената на црниот бран“ на Владимир Илиевски.

Пената на црниот бран

            Вратата на уредникот беше секогаш подотворена. Главен и одговорен уредник беше напишано на металната плочка, во висина на очите, закачена на вратата.

            – Добар ден. Јас дојдов. Како сте? – влегов задишан. Го фатив главниот и одговорен уредник како го вовлекува последниот дим од цигарата која веднаш ја изгаси во преполниот евтин лимен пепелник. И покрај забраната за пушење, во неговата канцеларија секогаш се пушеше. Никотинската магловитост беше препознатлив белег на таа просторија.

            – А дојде, влези. Те чекав – ми рече обидувајќи се да ме натера да поверувам дека тој ден не правел баш ништо, туку само пушел и ме чекал мене да се појавам на подотворената врата.

            Уредникот беше човек на шеесет и кусур години, некаде пред пензија. Бев чул од многумина дека бил „београдски џак“. Прекален и искусен новинарски волк кој искинал многу новинарски уреднички столчиња почнувајќи од редакциите на студентските списанија за да преку некои културни редакции на тиражни и нетиражни весници се најде на оваа позиција во списание кое се занимаваше со филмската проблематика, кое ретко кој го читаше и кое опстојуваше само благодарејќи на парите коишто ги добиваше од државата. Морам да кажам дека уредникот си ја сакаше својата функција и позиција. Како ретко кој главен и одговорен уредник беше навистина добар човек, со мека душа. Постојано, во минатите времиња, беше член на значајни државни и републички филмски комисии и влијателни фестивалски жирија. Од сигурни извори знаев дека со многумина од големите режисерски и актерски фаци од она време беше на „ти“. Постоеше и една досетка за него, сега некако подзаборавена, дека Пула му е вториот дом. Некои злобници кои не го сакаа баш многу, такви секогаш има наоколу, упорно се надоврзуваа на оваа досетка и низ циничка насмевка велеа дека првиот дом му е родното, денес, опустошено и ненаселено село од кое пред многу години дошол во Големиот град. Но тој навистина го познаваше совршено филмот, не импровизираше во дискусиите, сакаше да чуе и туѓи, спротивставени на неговите, ставови и мислења, но беше ужасно здодевен и нетолерантен кога стануваше збор за роковите до кои текстовите требаа да бидат готови. Тука настануваа главните негови конфликти со соработниците кои ги забораваше во оној момент кога ќе го видеше најавениот текст на своето биро.

            – Си за кафе? – ме праша. – Јас пиев само едно од сабајле, па време ми е за второто. Средно беше, така? – знаеше дека сум по кафето, па не ме остави да потврдам, потоа потстана од столчето. – Драгице, две средни и две кисели! – Ѝ викна на секретарката со неговиот познат зарипнат глас во кој се испреплетуваше грубост на претпоставен и нежност на пријател.

            Во канцеларијата имаше три столчиња пред бирото на уредникот и јас како по навика секогаш седнував на она кое беше од левата страна спроти прозорецот. Над мојата глава стоеше врамен оној прочуен и здодевен плакат од Казабланка.

            – Се немаме видено од минатиот број. Ако не се лажам, од пред три месеци – го започнав спонтано разговорот.

            – Е, се немаме. Ти навраќаш само кога ќе те повикам, еве како сега, а најчесто кога ќе намирисаш дека има хонорари – се насмеа.

            – Е, овој пат грешите. И така хонорарите сега ги префрлате на сметка. Хонорар на рака во овие времиња не е во мода – вратив. – Сега дојдов да го донесам новиот текст. Оној за кој разговаравме, оној за Црниот бран во југословенската кинематографија – го погледнав. – Се сеќавате, нели?

            – Како да не се сеќавам. Одлично, овој пат на време, дури и предвреме го напиша, ама инспиративна е темата, признај!

            – Навистина е. Има многу да се пишува. Интересен, бурен период, и интелектуално и естетски. Само вие постојано ме лимитирате со страниците. Се плашите да не исплатите голем хонорар – се насмеав.

            – Не, бе, дете, нема врска тоа – ми одговори некако присно, со насмевка. – Да има простор и за другите, ме разбираш. А ти пак за хонорарите. Па ти само за тоа и доаѓаш кај мене, во канцеларија.

            – А за што друго да доаѓам? Да имавте помлада секретарка можеби почесто ќе наминував, вака… – му вратив и се насмеав. Во тој момент во канцеларијата влезе Драгица носејќи на послужавник две кафиња и две кисели, ги стави на бирото, рече – Повелете – и излезе.

            Уредникот ме погледна.

            – Те сфаќам – заклучи.

            Од чантата го извадив текстот и му го подадов. Полека се посегна и го зеде. Ги разлиста страниците, па се задржа на првата страница.

            – Ти оставил впечаток последниот наш разговор. Се гледа по насловот. „Филмското дело наспроти државата и забраната – Црниот бран во југословенската кинематографија“, интересно.

            – Имаш време? – ја подигна главата, ме погледна и ме праша. – Не брзаш?

            – Не, немам некоја конкретна обврска – одговорив. – Имам време.

            – Сакам да го прочитам текстот дури си тука. Ме заинтересира.

            – Нема проблем, прочитајте го. Никаде не брзам.

            – А го имаш на уесбе? – ме праша.

            – Го имам и го носам уесбето.

            – Е, па супер. Испи си го кафето на раат – го зеде текстот во раце и се вовлече подлабоко во својата фотелја. Го пролиста уште еднаш полека, запали цигара и почна да чита.

            И јас се опуштив во столицата. Беше дрвена, широка и удобна, од оние старите со заоблени ногарки, со многу излитен црвен скај и впечатливи златникави метални нитни. Потоа полека си го принесов кафето и сркнав внимателно. Не беше врело. Беше млако, но вкусно.

            Додека неколку капки кафе мрзливо се спуштаа кон тацната, никотинските облаци од устата на уредникот спокојно патуваа нагоре кон високата таваница. Тој читаше и несвесно беше истраен во намерата да создаде планина од отпушоци во стариот лимен пепелник.

                Интересите на државната политика и интересите на креативната филмска творечка инспиративна енергија честопати низ историјата стојат на две тотално дијаметрално спротивставени страни. Репресијата, притисокот, жестокиот удар на цензурата неминовно ги трпи филмот и филмскиот творец. Одредени филмски дела кои во себе носат поинакви погледи кон (за) општествените случувања  (во однос на ставовите на цврсто закоравените политички гарнитури) создаваат крупни и длабоки политички проблеми.

            Марија ја запознав есента шеесет и седмата во Белград. И веднаш се вљубив во неа. Беше од Љубљана. Татко ѝ беше некој висок сојузен функционер во Белград. Мајка ѝ беше Србинка од Лика и домаќинка. Живееја во самиот центар на Белград, во голем функционерски стан во една стара, но убава зграда на улицата „Народен фронт“. Студиравме на истиот факултет, филозофскиот, во онаа прекрасна зграда, оставина на Капетан Миша. Првпат ја видов на една од многуте студентски забави во Студентскиот град. Дојде заедно со своите пријателки и нежно поигруваше во ритамот на живата музика на некојси ВИС чие име го заборавив. Во гужвата постојано бев во нејзина близина и се обидував на разни начини да ме забележи. Ја гледав и по ходниците на факултетот каде што бруцошите беа најбројни и најбучни. Успеав да запишам втора година и имав голем аргумент да се кочоперам пред неа и нејзините пријателки. Лесно забележав дека нејзините крупни кафеви очи имаа посебен сјај кога сум во нејзина близина. Чувствував нешто во стомакот, а знаев дека тоа е љубов. А сега го чувствувам забрзаниот ритам на срцево помеѓу длабоките вдишувања и растреперените гради.

                Ваквата сложена политичка и творечко-естетска ситуација посебно е изразена во сферата на југословенскиот филм во доцните шеесетти и седумдесетите години на минатиот век. Познатите политички пресметки по кои е познат овој период во бившата заедничка држава директно се пренесуваат на целокупното културно опкружување, не заобиколувајќи го и филмот. Се креира една неподнослива ситуација во која постојано се говори и се нагласува суштината на уметноста и на нејзините „високо одредени“ цели да го отсликува животот, се разбира, објективно онака како што некои битни политички кругови имаат намера да го прикажат и прилично суптилно да им го наметнат на другите.

            Убава е пролетта во Белград, некако свежа и ветровита, исполнета со разлетан полен и недефинирани цветни мириси. А за мене беше навистина убава таа белградска пролет, 1968 година. Во близината на факултетот беше нашето омилено место – терасата на хотел „Касина“, наспроти познатата Теразиска чешма. Градот раздвижен и растреперен на пријатното пролетно сонце. Марија најчесто го пиеше својот омилен чај од камилица, а јас како вистински маж стомаклија. Ветрецот и ја лелееше долгата црна коса, а таа со дланките се обидуваше да ја прибере откривајки го целосно совршеното бело лице. Сакав да ја гледам таа нежна белина и низ грлото да ја чувствувам острината на ракијата. Најчесто разговаравме за предавањата, но не се задлабочувавме премногу во темите. Понекогаш таа ќе спомнеше некој текст од загребското списание „Праксис“ кој  ѝ оставил впечаток и ќе почнеше да ми кажува за него додека јас без престан гледав во нејзините полни усни и подголтнував. Кога ќе ме прашаше што мислам за текстот постојано давав некои неодредени одговори, затоа што конкретен одговор едноставно немав. Едноставно, бев вљубен.

                Сè тоа  се прави за да се прикрие еден несокрив факт дека самиот живот и односот кон животот суштински се променува, дека доаѓа едно поинакво време со поинакви луѓе и творци кои не можат да го гледаат светот околу себе занемарувајќи се самите себе, занемарувајќи ги својот интелект и  својата моќ за расудување, а потиснувајќи ја својата огромна жед за нови сознанија и поголеми креативни достигнувања. Ударите кои ги трпат овие филмските творци се жестоки, но нивната решеност да издржат исто така е голема. Тие свесно ја имаат отфрлено закоравената државна и идеолошка еднонасочност кон естетските сфаќања и храбро ја бранат автентичноста и големината на уметничката илузија. Целта на ваквиот отпор е одбраната на узурпираниот простор за слободно субјективно мислење и создавање.

            Марија сакаше поезија. Ги обожуваше оној чуден Попа и оној зелен, несфатен, конфликтен Миљковиќ. Ги носеше нивните книги постојано со себе и честопати ми ги читаше нивните стихови чии метафори кај мене не предизвикуваа ништо посебно. Но постојано се правев дека слушам внимателно затоа што едноставно уживав во нејзиниот глас. Не ми беше потребно да ја разберам или почувствувам песната. Близината на Марија беше сè што ми треба. Нејзините тенки прсти со кои ги листаше страниците на тие поетски книги за мене беа моќни алегориски аморови стрели кои го погодуваа постојано и постојано моето срце. Но, сепак сфаќав дека е потребно понекогаш да покажам и некаков интерес за нејзината страст кон поезијата, па еднаш седејќи на нашата омилена маса на преполната тераса на хотелот „Касина“ решив да откријам дел од моето скромно знаење за поезијата.

            – Марија, знаеш ли дека во некоја соба на хотелот „Касина“, Конески ја има напишано песната „Тешкото“? – ја прашав и ѝ го привлеков погледот којшто ѝ беше залутан некаде кон убавата фасада на хотел „Москва“.

            – Кој? – ме потпраша, некако зачудена од моето прашање.

            – Конески. Блаже Конески – одговорив.

            – Кој е тој? – повторно ме праша и ја накриви својата убава глава потенцирајќи ја својата зачуденост.

            – Не го знаеш Конески!? – малку го повишив тонот, но веднаш потоа го сталожив не сакајќи да ја навредам. – Конески е еден од најголемите и најзначајните македонски поети.

            Навистина?! – рече Марија и погледна нагоре како да сакаше да ги изброи катовите на хотелот. – Ќе ми донесеш ли да прочитам нешто од Конески? Ама вети ми, ќе ми го читаш ти. На македонски – и ја стави својата топла дланка врз мојата. Погледот од тие кафени очи ги разбудија во мене тапаните од Тешкото. Бев пресреќен и уште утредента им се јавив на моите да ми ги пратат по пошта сите книги на Конески.

                Познатите настани од 1968 година сè повеќе ја мотивираат државната „филмска“ власт да се пресмета со непослушковците. Една од тие пресметки е насочена кон тогаш младиот режисер Желимир Жилник и неговиот филм „Рани трудови“ („Rani radovi“), снимен 1969 година. Обвинението гласи: филмот не смее да изградува личен однос кон стварноста, не смее да говори за политиката на партијата, едноставно филмот не треба да покаже заинтересираност за општествените односи. Забраната за јавно прикажување не му се заканува на делото на Жилник, но погледната пошироко и пред сè, подлабоко, вистинската забрана се однесува на чинот на слободното мислење и креативното создавање. „Рани трудови“ („Rani radovi“) добива забрана за привремено прикажување со што започнува една притаена, но сериозна битка помеѓу поборниците на дневната политика и некои уметници, поборници на  непречена творечка слобода. Почнуваат реакциите на некои млади интелектуалци ширум државата, се разбира, искористувајќи го при тоа, прилично тесниот простор за таквата активност. Реагираат и продуцентите на филмот кои бараат јавно прикажување на филмот. Поминувајќи низ сите овие политички перипетии, филмот некако успева да се најде на Деветнаесеттиот интернационален фестивал во Берлин, влегува во официјалната програма и ја освојува главната награда, Златна мечка. И покрај ова големо меѓународно признание, односот на државата кон филмот не се менува. Филмската критика не го прифаќа делото, кое е прилично високо оценето во филмска Европа. Во овој контекст, битен е фактот дека „Рани трудови“ („Rani radovi“) е филм кој е високо оценет од страна на германската интелектуална левица која во тоа време прилично радикално се спротивставува на западниот систем на вредности и која негува отворени симпатии кон политичкиот систем на социјалистичка Југославија. И покрај ова, се раширува ставот дека  наградата е своевидна поддршка на противниците на југословенското државно уредување. Дури се напаѓа и навредува самиот Жилник, кој е окарактеризиран како автор без талент кој задскриен зад провокацијата ја прикрива својата уметничка и творечка немоќ.

Во дворот пред Филозофски имаше многу насобрани студенти, асистенти и професори. Се организираа некаквиси собири на кои многумина ги изразуваа своите ставови и размислувања за состојбата. И ние двајцата бевме таму, јас и Марија. Додека таа со широко отворени очи и подзинати усни гледаше во говорниците, јас со крајниот агол на окото гледав во неа. Имаше во неа некаков полет и занес кој јас не успевав да го почувствувам во мене. Имаше во неа некоја енергија која Марија не се обидуваше да ја канализира онака како што тоа јас го правев. Ја бев разумот, трагачот по каузалната поставеност на светот и нештата, таа беше срцето, моментот, инспирацијата и восхитот. За ова еве денес, морам да признаам дека ѝ завидував. Секогаш стоеше до мене и ме држеше за рака. Имав чувство дека таа мене ме заштитува од нешто, а не јас неа. Се поткреваше на прсти обидувајќи се што подобро да ја види импровизираната бина. Како да се наоѓавме во еден бучен антички театар. Ова мое чувство уште повеќе се засили кога на бината се појави познатиот Стево Жигон и почна во негов стил да го импровизира говорот на Робеспјер во Јакобинскиот клуб, од драмата „Дантоновата смрт“ од Георг Бихнер. Одеднаш сите занемеа. Илјадници очи беа вперени во Жигон, а тој, искусен актерски лисец, од нивните погледи ја црпеше моќта за да пред сите, без да му затрепери гласот, каже дека револуцијата не е занает. Меѓу присутните настана еуфорија, долг аплауз, свирежи, восхитување. Марија аплаудираше, а аплаудирав и јас. Марија  го гледаше Жигон божем е бог, со подадени раце нанапред како да сакаше да му каже „Земи ме, твоја сум!“, а јас во тој момент,  ги стиснав забите најмногу што можев и бескрајно му љубоморев на тој лепушкаст белградски кичош. Умре, ако не се лажам, во 2005-тата или  во 2006-тата. И денес не можам да го поднесам како актер, едноставно го мразам.

                Донекаде слични настани се одвиваат и околу филмското остварување на Душан Макавеев, „WR: Мистеријата на организмот“ („WR: Misterije organizma“), снимен 1971 година. Имено, филмот добива покана за учество на Канскиот фестивал пред да биде донесена дозволата од страна на надлежните органи за негова јавна презентација во земјата. Филмот го привлекува вниманието на западноевропската публика и на филмската критика. Во најголемите и највлијателните европски филмски ревии, филмот на Макавеев е претставен како моќна појава во современата европска продукција. Важно е да се напомне дека ретко кој од овие текстови доаѓа до југословенскиот читател бидејќи текстовите не се преведувани, ниту објавени во домашните публикации. Чудните игри околу „WR: Мистеријата на организмот“ („WR: Misterije organizma“) продолжуваат со сè поголем и поголем интензитет. Прво, одредени државни инстанци ја даваат својата согласност филмот да се пријави на Осумнаесеттиот фестивал на југословенскиот филм во Пула. Филмското фестивалско жири скоро едногласно го става филмот во официјалната конкуренција. Навидум изгледа дека судирот е завршен, игрите конечно изиграни, а секој играч останува непоразен. И само неколку дена по објавувањето на листата со филмовите учесници на фестивалот, јавниот обвинител донесува одлука за забрана за јавно прикажување на „WR: Мистеријата на организмот“ („WR: Misterije organizma“). На ваквата чудна одлука реагираат многу луѓе поврзани со филмскиот медиум ширум Југославија нагласувајќи дека со ваквите постапки се ограничува личната творечка слобода и, пред сè, се нанесува голема штета за севкупното југословенско филмско творештво. Најсилен аргумент на филмските критичари кои застануваат во одбрана на филмот е изгубената почит на земјата во странство бидејќи се забранува филмско дело кое во странство го привлекува вниманието на критиката и публиката, како со својата формална, така и со својата содржинска поставеност. Реагира и другата страна, при што се организираат бројни јавни дебати на кои е посочено дека филмот на Макавеев е неморален и негативно настроен кон вредностите на антифашистичката борба. Едноставно, и пред сè, „педагошки“ кажано тоа е филм којшто на младите генерации им нуди искривена и неточна слика за стварноста и за светот. Во обидот да се сфати и согледа, се разбира колку што е тоа можно, мистеријата околу „WR: Мистеријата на организмот“ („WR: Misterije organizma“), тука треба да се спомене и една контроверзна и, навистина, зачудувачка ситуација. Имено, од една страна, филмот се забранува за јавно прикажување во земјата, а од друга страна, државните институции задолжени за филмската дистрибуција успешно го нудат и го продаваат филмот на европскиот филмски пазар и, нормално при тоа, државата заработува. Како заклучок на сè ова може да послужи единствениот факт којшто може со сигурност да се потврди – филмот е забранет и спакуван, а пред очите и судот на јавноста повторно се појавува дури на почетокот на деведесетите години на минатиот век.

Бев сместен во Студентскиот град во блокот број 1, во Нов Белград. Собата ја делев со уште двајца цимери – Мијо, Црногорец од Титоград, студент по машинство, и Перо, од едно село во близина на Босанска Крупа, Хашани, студент по право. Мислам дека беше Србин, но Перо секогаш за себе велеше дека е Босанец. Бевме навистина чуден случаен спој на луѓе. Животните координатни оски ни се споија во таа соба во блокот број 1 и ние тројцата бевме некако преќутно свесни за таа случајност. Надвор не дружевме многу, веројатно затоа што не бевме на исти факултети, но секогаш кога го поминувавме времето заедно, а тоа беше во собата што ја делевме, создававме некоја пријатна беседничка атмосфера во која секогаш еден зборуваше а другите двајца со задоволство и со внимание го слушаа. Знаевме да разврземе најразлични теми. Мијо уживаше да зборува за политиката и да го крева до небо социјализмот и самоуправувањето. Јас понекогаш ќе го подбуцнев со некое потпрашање, а тој ќе се запалеше и уште пожестоко ќе му се нафрлеше на капитализмот и на империјализмот. Перо никогаш не поставуваше потпрашања и забелешки на оваа тема. Само лежеше во својот кревет со главата подигната на две перници и незабележливо се смешкаше. Подоцна ми кажа дека татко му никогаш не се вратил од Голи Оток. Јас најчесто им зборував за филмот. Честопати знаев во тие мои беседи да се занесам па да почнам да изнесувам цели теориски гледишта за некои аспекти на филмската уметност. Мијо и Перо внимателно ме слушаа, а од поставените потпрашања знаев дека ништо не ме разбираат. Перо најчесто зборуваше за жени, но кога дозна дека сум вљубен во Марија, веројатно од почит кон мене,  ја смени темата и оттогаш зборуваше само за фудбал.

                Чудни настани се случуваат околу филмското остварување на Александар Петровиќ „Наскоро светот ќе пропадне“ („Biće skoro propast sveta“), снимен 1968 година. „Наскоро светот ќе пропадне“ во многу нешта претставува опозит на претходниот филм на Александар Петровиќ „Собирачи на пердуви“ („Skupljači perja“), снимен 1967 година. Самиот Петровиќ ја нагласува опозитната поставеност на овие два филма. „Собирачи на пердуви“ („Skupljači perja“) е филм за слободата поставена во еден неомеѓен свет, додека новиот „Наскоро светот ќе пропадне“ („Biće skoro propast sveta“) е филм за истата таа слобода, но поставена, разгледана и анализирана во еден поинаков свет, свет на точно определени граници на делување, како физички, така и психички. Можеби со оваа своја размисла, со која има за цел да го погледне од свој, иманентен аспект сопствениот творечки пат, Александар Петровиќ ја иницира играта која почнува да се плете и игра околу неговиот филм и околу него како автор и уметник. Филмот се прикажува прво пред филмската публика во Белград која го прифаќа филмот со големо воодушевување. Го гледаат повеќе од сто илјади луѓе, а критичарите го окарактеризираат филмското остварување како уметничко дело со импозантна естетска сила, а авторот како моќен психолог, надарен поет и вешт познавач на народниот сенс. Но тоа не трае долго. Одеднаш во печатените медиуми почнуваат да се појавуваат текстови во кои „Наскоро светот ќе пропадне“ („Biće skoro propast sveta“) е обвинет за естетски нихилизам. Сите ликови во филмот се окарактеризирани како елементи во системот на негативна симболизација на општеството и на стварноста. Како најголема осуда на филмот е наведен неговиот деструктивен сарказам и вештото подметнување на филмската идеја која Западот ја бара. За поткрепа на овие тези, некои негативно настроени критичари ја искористуваат и номинацијата на „Наскоро светот ќе пропадне“ („Biće skoro propast sveta“) за наградата Оскар. Треба да се напомне дека филмот на Александар Петровиќ учествува на Канскиот  фестивал, а на Филмскиот југословенски фестивал во Пула е награден со третата награда. Контрадикторно, зарем не?

                Настаниве кои во случајов се опишани се доста прецизно временски лоцирани. Тоа е периодот на преодот помеѓу 60-тите и 70-тите години, значаен историски сегмент на XX век, како за источноевропските земји, така и за Западот. Случувањата кои претходат, но и целокупната општествена ситуација која претходи на познатите настани во Чехословачка, како и бурните студентски реакции во западноевропските (и не само во западноевропските) метрополи, не можат да останат без свои силни одблесоци во филмската уметност, пред сè, поради самиот факт што многу од тогашните млади, талентирани и амбициозни филмаџии се инволвирани во идеолошката позадина на тие случувања. Затоа е јасно и лесно се воочува дека власта (без разлика дали станува збор за Истокот или за Западот) како соодветен репер и меѓник на човечкото делување ги санкционира оние кои ја прешле меѓата, оние кои се почувствувале доволно силни и храбри да погледнат таму каде што не треба и да погледнат онака како што не треба, оние кои во себе длабоко го почувствувале стравот за сопствената креативна енергија да не се потроши, раситни и сотре во занаетчиското создавање на државни филмски производи.

            Беше, ако не се лажам, втори јуни. Вечерта бевме во собата јас и Перо. Секој на својот кревет лежеше и читаше. Оддеднаш, негде околу 11 часот, во собата задишан и препотен влезе Мијо.

            – Брзо излегувајте надвор. Полицијата тепа студенти. Има и мртви – рече, се сврте и излезе надвор.

Се погледнавме со Перо, набрзина се облековме и излеговме. Пред блокот 1 се беа собрале многу студенти, а од сите страни надоаѓаа уште повеќе. Наоколу се слушаа полициски сирени. Имаше и неколку пожарникарски коли со водени топови на нив. Одеднаш настана мешаница. Студентите се судрија со полицијата и ние како по инерција се втурнавме во масата која се упати кон едно од пожарникарските коли. Одеднаш почувствував удар од силен воден млаз. Го погледнав Перо кој во тој момент му помагаше на еден свој колега кој лежеше со болна гримаса на лицето. Толпата студенти како да доби огромна сила. Се втурна кон полицајците кои избезумено ги користеа пендреците. Разгласот во студентскиот град апелираше на мир и мирно повлекување во собите, но никој не го слушаше. Освоивме, односно студентите освоија една пожарникарска кола и кога ситуацијата малку се подсмири, ја користеа како бина на која се менуваа разни говорници. Имаше некаква чудна, необјаснива до крај, еуфорија. Еден од говорниците повика да тргнат кон Белград. Студентите почнаа да ја пеат прво химната, а потоа интернационалата. Некои извикуваа „Тито-партија“, „Долу социјалистичката буржуазија“, „Ние сме синови на работниот народ“. Туркајќи ја пожарникарската кола пред себе студентите во колона тргнаа кон Белград. Над нив постојано леташе еден хеликоптер. Кај подвозникот колоната застана. Пред нив стоеја бројни милициски сили. Околу нив почнаа да се распоредуваат милицајци. Оддеднаш се појави Вељко Влаховиќ. Студентите почнаа да скандираат „Вељко, води нè, Вељко, води нè!“. Почнаа некакви преговори кои не траеја многу долго. Потоа полицијата жестоко удри и беше навистина многу страшно. Врисоци, пцовки и крв. Помислив дека е готово. Помислив на Марија.

Конкретно, во случајов, станува збор за една карактеристична и по многу нешта интересна појава во југословенскиот филм. Тоа е појавата на т.н. црн бран. Тешко е да се објасни или да се утврди и потврди потеклото на оваа синтагма. Петар Волк луцидно заклучува дека е навистина тешко да се утврди дали терминот го измислуваат политичарите или го создаваат филмските критичари. Неговата анализа за потеклото на терминот оди сè до почетокот на шеесеттите години на дваесеттиот век кога во југословенската кинематографија се појавуваат неколку забележливи документарни филмови во кои е прикажана темната страна на животот, бесперспективноста и безнедежноста во многу животни моменти, чудни, па дури и морбидни ситуации од разни општествени скандали. Оваа појава го привлекува интересот на филмските критичари и историчари кои денес се обидуваат да проникнат во суштината на случувањата и појавите, но мора да се признае, доволно заштитени во истражувањето и прокламирањето на тезите од новото време и релативната временска дистанца. За едни тоа е појава во општојугословенски рамки, додека за други пак, црниот бран е тесно поврзан со одредени филмски центри. Едни тврдат дека црниот бран е појава која неизбежно мора да се поврзува со идеите на политичкиот либерализам, заговарајќи ја тезата дека не мора секое филмско дело кое трага по модерен израз, по современа градба и по субјективна филмска метафора да биде во концептот на црниот бран. Други тоа го негираат поставувајќи ја тезата дека тоа е само неминовен пат на уметноста која постојано бара нови начини за гледање на стварноста и нови нешта во таа стварност и покрај тоа што тие нешта понекогаш се забранети. Трети мислат дека тоа е производ на заситеноста од претходните тематски интереси. Ако се земе ставот дека црниот бран е општојугословенска филмска појава, неговите креативни концепти, покрај споменатите режисери, ги прифаќаат и Крсто Папиќ, Бахрудин (Бата) Ченгиќ, Лазар Стојановиќ, Јоже Погачник, Живоин Павловиќ, Ватрослав Мимица, Гордан Михиќ, Томислав Радиќ, Звонимир Берковиќ како и други творци од сите филмски центри низ државата.

Она што посебно, барем мене, ми го привлекува вниманието во разгледувањето на сериозниот и комплициран концепт, но и контекст на споменатава појава е начинот на кој се обезбедувани финансиски средства за производство на филмски дела кон кои државата не се однесува благонаклонето. Зачудува фактот што тоа е период во кој државата финансира релативно многу филмови кои откако ќе се снимат ги забранува, или пак во поблага форма, го ограничува нивното јавно прикажување. Се наметнуваат безброј прашања и претпоставки кои честопати се контра-точки на набљудуваниот проблем. Зачудувачки е како и на кој начин државата дава пари за филмови кои подоцна ќе ја понесат етикетата на антидржавни и антисоцијалистички? Кој и на кој начин ги утврдува критериумите за финансирање, а кој цензурира? Кој наградува во Пула, како фестивал на државната филмска продукција? Каде е реската граница помеѓу наградата и забраната и помеѓу славата и репресијата? Можеби соочени со времето, филмските автори со силата на својата интелигенција успеваат да навлезат и да го совладаат привидно моќниот систем на контрола? Можеби самиот тој систем има комплексни недостатоци,  гломазен е и нефункционален, па му се случуваат сериозни пропусти? Можеби системот верува дека финансирањето е доволен ограничувачки и контролен инструмент? Можеби се верува повеќе на политичката подобност на авторот отколку на неговото авторско тежнеење за ново, моќно, поинакво креирање лишено од стравот дека се прави нешто надвор од дозволеното? Можеби делото на својот пат од идеја до реализација  претрпува суштинска трансформација? Можеби на почетокот се претставува подобен занаетски производ кој на крај е нешто сосема друго? Или пак, можеби зад превезот на гласно поведената битка за одбрана на „социјалистичкото“ од острите канџи на „империјалистичкото“ и „антисоцијалистичкото“, се крие голата, излупена, сурова, примитивна, а така грубо едноставна борба за лични интереси?

            Беше врело летно пладне. Седевме на терасата на хотел „Касина“ која беше полупразна. Молчевме. Иако беше многу жешко Марија сепак го пиеше својот омилен чај од камилица. Се обидуваше да ме гледа во очи, но погледот постојано и паѓаше. Го допи чајот, ја поттурна шолјата кон средината на масата и се обиде уште еднаш да ни се сретнат погледите. Не успеа, па ја наведна главата и ми кажа дека татко ѝ решил да ја оддалечи од Белград, па ја префрлил на Филозофскиот факултет во Љубљана. Така било најдобро за неа, а најверојатно и за него. Ми кажа дека за три дена заедно со мајка ѝ се селат од станот во Белград. Очите ѝ се наполнија со солзи, а рацете и се тресеа, па ги сокри под чаршавот на масата. Молчев, немав што да кажам. Можеби требаше да направам нешто. Можеби требаше да одам кај нејзиниот татко, да се обидам да разговарам со него, но ете тоа не го направив. Не се ни обидов да го направам. Нејзините влажни, крупни, кафени очи потоа долго без збор гледаа во мене. Како сега, токму во овој момент да гледаат во мене тие очи кои и денес ги сонувам, а градите ми треперат со часови кога ќе се разбудам.

            Се допишувавме интензивно, но по извесно време писмата се проретчија. Престанав да пишувам убедувајќи се себе дека тоа нема повеќе смисла. Тоа е таа моја разумна страна која ја мразам, а не можам да избегам од неа. Не се обидов дури ни да дознаам нешто за Марија. Почнав свесно да ги избегнувам сите разговори кои и најмалку ќе создадеа асоцијација за неа и за времето поминато со неа. Сè што ќе чујам за Марија, може да ми причини само болка  и неспокојство, се уверував себе си долго, долго, со години.

Но годините поминаа, а соништата не престанаа. Тој несвесен немир кој постојано те боде, таа болна празнотија везден е тука и неосетно те цеди. Од нив не може да се избега затоа што од себе не може да се избега. Како пена на црн бран која никако не може да се одмие.

Прашања и претпоставки има многу. Тука е и временската дистанца која, мора да се признае, делува прилично чудно и моќно на размислувањата на споменатава појава. Историски и политички, времето што измина на овие бивши југословенски простори не донесе ништо добро. По сè тоа државите се променија, условите се променија и идеите се променија, начинот на гледање на нештата се промени, повеќе никој не учи руски, сите знаат англиски, но некако како да недостасуваат размислувањата, идеите, храброста, сигурно и лудоста на некои не така дамнешни „Дон Кихоти“.

Секое време и простор си го бара својот „Дон Кихот“, без разлика колку неговото копје е тапо, коњчето куцо, а ветерницата пред него огромна и цврста.

            Имав впечаток дека го прочита текстот, но зошто потоа продолжи долго да гледа во него, не знам. По извесно време се исправи во столицата, се надлакти на бирото и ми го подаде текстот.

            – Добар е. Ќе го објавиме во следниот број. Нема многу вакви текстови – ми кажа убави зборови, но тоа го направи некако отсутно и студено.

            – Мило ми е што ви се допаѓа – му вратив на пофалбата. – Нека остане кај Вас. Долго го пишував, ама ми беше задоволство.

            – Добар е – ми повтори.

            Ме гледаше, но беше некако замислен. Почувствував дека нема намера да ја продолжиме дискусијата.

            – Добро, јас ќе одам – станав. – Ќе го оставам уесбето кај секретарката.

            Тргнав кон вратата. На излегување се свртев. – Пријатно, се гледаме – реков.

Ништо не ми рече. Гледаше кон прозорецот. Исчезна насмевката која го красеше неговото лице пред само дваесетина минути. За дваесетина минути едноставно окапе. И веѓите му се доближија и брчките на челото намножија. По изразот на лицето се забележуваше дека не беше во просторијата. Пред него на бирото беше преполниот пепелник и текстот. Неговата десна старечка рака беше положена врз „Филмското дело наспроти државата и забраната – Црниот бран во југословенската кинематографија“. Трепереше.