Бдеењето на Одисеј (извадок)

Извадок од романот „Бдеењето на Одисеј“ на Драги Михајловски.

1.
Коритото на рекичката што си ја викавме „Курделес“, иако турскиот оригинал е Курдере (Куса река), остаток од смрдливиот земски рај на Адам и Ева, вртеше кај дрвеното мовче карши фурната и одеше праугоре кон царството на Цузата откако ќе ги поминеше лиманот кај куќата на Филипо или малку погоре куќата на Калица. Тоа беше западната граница на нашето маало. Понатаму не знаев и не смеев да знам. Никој немаше право да гази во туѓа територија. Ако те фатеа имаше скапо да платиш со дебел ќотек или, уште потешко, со тригодишна забрана за премин згора на ќотекот што задолжително прекршителот ќе си го изедеше. Но три години казна! Тогаш една година ни изгледаше како цел живот, а три години како три животи што, поврзани еден со друг, никогаш немаат крај. Не, не се смеете. Во детството, добата кога ја живееме нашата бесмртност, се изгледа подолго. А изгледа подолго оти никое дете не помислува на смрт. Сите му се живи. Дедото, бабата, таткото, мајката, браќата, сестрите, роднините, пријателите. Ама кога ќе почнат еден по еден да исчезнуваат, тогаш сте, веројатно, пораснати. Смрт по смрт. Педа по педа. И влегувате во светот на возрасните, во светот на смртта. Нема повеќе зафрканции, се поретка е радоста, се почеста смртта. Се поретко одите на родендени, а се почесто на погреби! Не случајно сите учители по уметност на живеењето настојуваат да ве вратат во детството, времето во кое сте биле безгрижни, невини и сте знаеле да се радувате на малите нешта во животот. И Исус, исцелувајќи ги луѓето, велел дека сите треба да се вратиме на тригодишна возраст ако сакаме пак да бидеме здрави. Но само упорните и тврдоглавите успеваат. Само тие. Никој друг. А малку си почнал да мислиш со своја глава, готово, заразен си и тешко има спас за тебе. Во книжевноста, колку што знам, само Селинџер пробал и напишал за овој премин од детството во светот на возрасните цел роман. Тој мост, тоа премреже, тој лажен обид за прегаз го крстил Фаќач во р‘жта, но се сетил дека борбата да се смени текот на собитијата односно да се остане вечно дете, бесмртно и невино како Адам и Ева до каснувањето од забранетото дрво односно до првиот грев, е јалов и нема да донесе никаков плод дури е ваков светот и векот.

2.
В ѕастра, особено лете, ако поседиш дома, попладне сосила не тераа да спиеме. Летниот ден тогаш, се чини, траеше вечно и никако не доаѓаше приквечерта кога не пуштаа надвор да си поиграме. Затоа уште в мугри без оглед на краткоста на ноќта што одвај стигаше до обденот, рипнувавме од кревет, лапнувавме нешто ако имаше нешто за лапнување или пикавме во најлончиња, ако имаше, малку сиренце, еден домат и лепче да се пикнат, ги врзувавме за кусите панталончиња и фаќавме „по ладо“ правец „капејнците.“ Ако денот беше убав, а секогаш беше убав и топол и син во лето кога на десетти јуни ги фрлавме чантите и ги заборававме дека постојат до први септември, и одевме пеш на Драгорот. „Капејнците“ во Битола, беа три: „Топла вода“, „Киташ“ и „Славија“. „Топла вода“ беше притока на „Драгор“, доаѓаше некаде од „Билбил камен“, а самото име кажува дека водата внатре секогаш беше топла, а на него редовно застануваа и пееја од гранките непослушно спуштени на карпата, ноќните славејчиња или, по турски, билбилите. Или едноставно каменот личеше на билбил. Многу ретко одев таму, но знам дека каменот беше огромен и, се наоѓаше и се разбира, се уште се наоѓа (не е многу променето во градот и околината последните пет-шеесет години) помеѓу селото Братиндол и градот Битола. Го знам, секако, и преданието за „Големото езеро“ на Пелистер запишано од Цепенков во кое се вели дека еден ден ќе се отнело водиштето, ќе го однесело „Билбил камен“ дури „Житни пазар“ и бездруго ќе ја поплавело и удавело Битола. Езеро постои и денес но, оваа закана за Битолчани ќе се оствари на Кукувден или, како што велиме овде, „кога ќе се бричат комарците.“
„Толла вода“ беше, последна од „капејнците,“, односно доаѓаше како некое благо, еклер или индијанка со чаша дупла боза купени во слаткарницата „Шехерезада“ кај „Исак“ џамијата или во „Пеливен“ на „Житни пазар“ или во слаткарницата „Тетово“ на пат за чаршијата во Битола преку „Ленски мост“ на реката Драгор. Битолскиот Драгор, река што извираше горе над Нижополе и на која под планината „Невестата и сватовите“, опачината на Неолица, се капевме во некој од вировите или фаќавме со раце ракови и речни пастрмки, беше чист горе над градот, може да се каже, зашто црните ѓеризи се влеваа во него дури долу во градот. Но првин требаше да испешачиш бос по калдрмата од улицата „Цар Самуил“ и да излезеш кај месноста „Довлеџик“ (Многу подоцна прочитав кај Андриќ, (тој беше првин добар историчар, а дури потоа стана нобеловец од областа на книжевноста со истите записи кои успеа, со голема умешност, мајсторски да ги обработи,) дека тука некаде по заповед на султанот, новиот босански везир на пат за Вишеград, ги собрал на измама непослушните битолски бегови и ги потаманил до еден како глувци! Дури по кусото пешачење оттаму и радоста што те обзема од сетената близина на вода, стигаш до местото и се џбурнуваш и се оладуваш во пенестите води на реката „Драгор“.
Како доказ дека навистина одевме пеш и боси сред лето, за да завршиме во заградената прва „капејнца“ што си ја викавме „Славија“ (зошто така се викаше немам појма, никогаш не сум се распрашал!) ќе ја наведам состојбата на брат ми по неочекуваното и неприспособено влегување во студената вода. Одлично ги паметам неговите помодрени усни кога тој, рус и уморен од долгото пешачење по загреаната калдрма или ситниот вжештен прав, прв ќе се џитнеше во студените води на „Драгорот“ и остануваше во нив додека не почнеше да се тресе како прат од студ и од лошата и нередовна исхрана. Кога ќе се исправеше до половина во водата „студена-котка“ велевме, не знам зошто, усните му посинуваа и од студенилото и од ветрецот што идеше од Пелистер и свиреше праудолу кон вжештената Битола.
„Потопло е внатре,“ велеше брат ми и ќе се џбурнеше во водата обидувајќи се да ми покаже дека научил да плива „зајачки“. Пусто пливање, ама ако се нурнеш под вода, а потоа ги подадеш рацете над вода и почнеш со нив ритмички да се движиш напред, си научил зајачки. Но, штом ќе се појавеше синилото на усните и штом брат ми ќе почнеше да се тресе, веднаш, на неисушено, го облекувавме во некое аливче што го носеше (крпа беше мислена именка!) и го седнувавме на некоја карпа тука блиску да се стопли на пеколното сонце. Но настинка никогаш немаше. Сонцето природно ги убиваше сите бактерии и вируси.
Потоа, кога ќе ни здосадеше капењето во „Славија“ одевме по река до погорната „капејнца“ што си ја викавме по битолски „Киташ“ иако таа по турски, најверојатно, се вика „Икиташ“! Ова беше еден многу длабок теснец на „Драгоро“, „те покриваше“ сосе раце! Само најхрабрите од нас се спуштавме по теснецот и излегувавме надвор! Можеше тука, заведен и сплеткан од многубројните треви, камења и карпи, лесно да се удавиш! Доволна беше само една секунда невнимание! Се изнаслушавме приказни за децата што овде се удавиле! Но веруваат ли деца во смртта?
Единствена вистинска опасност постоеше од сончаница или, како што ја викавме тогаш, „сунчаница“, по која, ако ја добиеш на грбот од претерано сончање, дома ти истураа јогурт на изгореното место „да ја земи топлината“ како што велеа „стручњаците“, баба ми и мајка ми. Татко ми, кога ќе се вратеше од работа, само ќе ја констатираше ситуацијата и ќе речеше: „Му туривте јогурт? Нема ништо, ќе му помине ко на кутре. Така растат децата!“

3.
Мало беше нашето маало, иако секое маало, кога си дете и мал, ти изгледа големо. Нашето маало, да не ве давам многу, почнуваше од Солунска, на север се протегаше преку железниот мост на Курделес кон старата Болница во Битола, иако само по удолницата до царството на „Трапајо“ и Влашката црква, улиците „Бранислав Нушиќ“ и „Крушево“ десно и улицата „Климент Охридски“ до првата крстосница каде што беше куќата на Влавот Тоше и една чешма што, речиси, секогаш имаше вода и голем метеж пред шопурката. Кога немаше вода, за пиење и за миење носевме во ѓумови од чешмата со притискање кај Офицерски што беше на Широк сокак, малку подолу од нас, речиси, спроти Аероклубот. А се разболеше некој дома, настинка или „зуќум“ како што велеше татко ми, бог да го прости, одма некој се спушташе десно од железниот мост на Курделес и купуваше кисело млеко или јогурт, како што го викаа дома киселото млеко, од продавницата „Јагода,“ мислам, што се наоѓаше на ќошот од зградата на учителката Бендевска кај Офицерскиот дом. Убаво го паметам ќелавиот продавач, мислам како изгледаше, иако поминаа речиси шеесет години оттогаш!
Потоа „наш“ беше и аголот во кој се издигаше белата куќа на фамилијата на „Ѓаоло“. Отспротива, преку реката беше малото куќаре на мојата колешка Харикла, но немав појма за ова до идењето Скопје.
„Од Битола си? Па и јас сум оттаму. А каде од Битола?“
„Моите уште се живи. Покрај „Курделес“ живеат, одма до железниот мост во куќарето во кое сум се родила!“
„Да не сте Власи?“
„Само татко ми!“
„Ако, и јас сум мешан! Од оваа или од онаа страна на Курделес?“
„Од страната на Болницата!“
„Знам каде, ама никогаш не сум стапнал таму! Таа страна ми е туѓа!“
Од ова можеше да се види колку беше строг и ограничен нашиот свет! Друго маало, се знае, други луѓе, главно ненаши! Се надвор од твоето маало беше туѓо, алчно, грдо, недостојно дури и да се запознае и требаше да се тепа ако се најде на „твоја територија“.
Овој „Ѓаоло“, се разбира, имаше име, Јани мислам, зашто беше Влав со тапија или сосе партали, што се вели. Му ги паметам кусите панталончиња со прерамки што ги носеше лете и белите испеглани долги панталони, „брич, да ги фатиш, да се пресечиш,“ со какви што ме посети како возрасен војска во Белград еден студен декемвриски ден од 1978 години и, што е чудно за еден ас Влав, и по мајка и по татко, ми остави пари зашто, како што рече, „така носел редо!“ Малку беше, знам, одвај да имаше за една пристојна вечера за двајца во некој од белградските ресторани, „Плави Јадран“, на пример, што го сакав од мерата надвор, но она што ќе ти го дадат војска не се заборава цел живот! И плус добро ја знаев народната поговорка што често ја употребуваше татко ми, „На даенио коњ не му се пулиш в заби!“ И секогаш кога ќе ми текне на овој дар ми потекуваат солзи и ме фаќа тага за изминатото време.
„Ѓаоло“ беше прекар што се пренесуваше од татко на син, од син на внук. И татко му го викавме на прекар, се разбира, „Ѓаоло.“ И тој имаше име, Ѓорѓи, мислам, ама не сум сигурен, никогаш не се ни потрудив да го запаметам, сакам да кажам, немаше потреба. Слабото, височко и не многу пријатно човече имаше продавница за чевли на пазарот. Во секого, па дури и во нас децата, ако немавме ни скршен динар, што се вели, гледаше муштерија или иден купувач.
„Еднаш е Велигден за сите,“ си вревеше тој, „на секој од овие мајмуни да му купат родителите по едно рало, плус децата на пријателите шо ќе ги ви‘ат на сколија или на улица, ете му ја удрив дропката, и ќе ми живеј раат фамилијата цела година!“
Си сметаше тој и не меркаше во зинатите чевли некои закрпени некои со половина ѓон „самоделски приклаен“ од самите нас, ако бевме поголеми, или од таткото, ако бевме помали и невешти во „занаето“ само и само да „се зашпара“ оти пари немаше „ни за лек“ односно „да се истера месецо“ или едноставно „до први“. Оваа пресметка стариот итар Ѓавол обично ја правеше за Коледе кога одевме и пеевме коледарски песни по куќи. Тогаш тој, додека домаќинката ни тураше во сакулињата варени костени, јаболка делишес или ни даваше „троа“ ситни пари (многу ретко) со кои веднаш купувавме од кај бакалот Трифун на ќошот спроти домот „Стевче Патако“ или леблебии што тој ги чуваше во шарени тегли, или карамели, или обични бонбони што се произведуваа, подоцна научив, кај нас во Битола, во фабриката кај Долното Дулие, „Прогрес“, ја вршеше пресметката или „ја удираше дропката“ за претстојниот сведен. Си пресметуваше во главата тој кои се најблиску да му станат муштерии пред „Велигдено“ односно чии чевли се најскинати и најзинати и мора да се заменат со нови.
Но купувавме, многу ретко, и чоколада. Зелени со француски зборови и кафеави со англиски. Зошто ги викавме француски не знам, но ако ми ставиш нож на грло, би се „нашол на зорт“ и би размислил и би рекол дека тогаш, главно, се учеше француски, а англискиот, и тоа, најмногу, заради Америка и нивното американско сирење и млекото во прав што ни ги даваа на големиот одмор, тогаш се воведуваше по училиштата. Ако некој собереше повеќе пари, купуваше или „Француско“ или „Јосип Краш“. Албумот со сликички на познати југословенски и светски фудбалери од тоа време („Имаш Шекуларац?“ ќе му речев на собирачот на сликички зад мене на клупата. „Немам,“ ќе ми речеше, „имам Јусуфи, а ти?“ „Немам. Можи два Бобека за Јусуфи?“ „Давај! Имам и Беара!“ „Ќе видам дома, и утре на сколија ќе ти кажам дали ми треба или не!“ Вака ја вршевме на час размената или ја договаравме за утредента!) во кој ги лепевме сликичките ни го даваа бесплатно ако те знаеше продавачот, а ако не те знаеше, немаше шанса да го добиеш бесплатно па макар пет „вујковци владици“ да имаш! Кога имало правдина, па тогаш!
Но домашната сметка никогаш не излегува на пазар! Стариот Ѓавол од алчност секогаш пресметуваше дека ќе му се продадат повеќе рала чевли за Велигден (или Веливден како што го викавме, а мајка ми, Бог да ја прости, оти беше од Буково, а Буковци си имаат посебен говор и можеш по него лесно да ги препознаеш, иако живееја на само три километри од строгиот центар на градот го викаше Велиден) отколку во делниците. Сепак остануваше и за него и за неговото семејство, ако не којзнае колку повеќе, барем доволно да им биде на сите животецот пораат!
Понекогаш со Јани одевме кај него да му однесеме топол леб и сирење за појадок, но тоа беше ретко, особено што имаше, по наши согледби „бајаѓи пат пешќи од наше маало до продавницата“. Не би ме чудело и да беше нивна, но во времето на општа колективизација, ако имаше нешто останато како приватно, се криеше под разни изговори од народот. А криењето иако многу вешто изведено, ретко кога успеваше зашто и ѕидовите во тоа време имаа уши и во сила беше изреката „Озна све дозна“. Со други зборови, вриеше од кодоши, а ги имаше на секој ќош.
„Чија е продавницата, на некој или на државата?“
„На државата, ама се зборва меѓу љуѓето оти е на…“
Од службениците и така не можеше ништо да се скрие зашто тие точно знаеја по катастарскиот лист (Катастарот беше в центар, во една куќа до Паско!) чиј е тој и тој дуќан, дали го платил данокот (тогаш уште го викаа порез!) и слично.
Не знам од каде дошол прекарот, но во Битола прекарите се знак за распознавање и секој битолчанец мораше да го има. Веројатно по Влашкиот итроштилок и чувството за алашвериш односно дај-дам работата! Нивната куќа или куќата на „Ѓаолите“ се протегаше до дворот на Тоше после кој доаѓаше маалото наречено „Ливада“ или „Чаир“ по турски. (Ова го научив многу подоцна кога дојдоа да живеам во скопски Чаир! Тогаш дури сфатив колку во Битола сме живееле турски и колку сме станале, можеби без наше знаење или сакање, Турци! Нашиот град беше турски и ако може да се говори за некакво ропство, тогаш ова беше најопасно! Нашето многу вековно претворање во Турци! Па ние дојдовме до точка кога правевме исти гестови како нив: не велевме „не“ туку негацијата ја изразувавме со цацкање на устата, за нас немаше род, сите родови се изразуваа со кратката заменска форма за машки род „му“, или оваа форма ја користевме и за еднина и за множина, правевме многу ишарети со телата, озборувавме, одвај чекавме некој да замине па да го озборувавме, само присутните беа добри, а сите отсутни лоши, одевме на фудбал и навивавме или за „Ѕвезда“ или за „Партизан“, покрај за скопски „Вардар“ во првата лига, за прилепска „Победа“ во втората и за нашиот „Работник“ или „Пелистер“ или подоцна „Инкоб“ кој играше во тогаш силната македонска лига, грицкавме семки, а подоцна и сончоглед што беше поевтин, се криевме под единствената покриена трибина, ако заврнеше, или ако не успеевме да влеземе, гледавме од Тумбе-кафе каде што имаше доста народ што, немајќи пари, особено пред први, го следеше бесплатно натпреварот оттука.) Класични Турци од маалата на Истанбул или од пустините на Анадолија!
Но од писателот Толстој научив кога кај него, во Јасна Полјана, во илјада деветстотини и третата година, дошол битолчанецот Димитар Ризов и го замолил како познат писател и хуманист да се заложи за слободата на Македонија, дека не вредело, дека, речиси, се ќе си останело исто, дека никаде немало слобода, дека само турската (исламска) власт ќе се заменела со рисјанска, дека, најверојатно, ќе се покачеле даноците, дека војската ќе била, составена од рисјански дечиња наместо турски, за овие да гинат и слично. Со вакви зборови го одбил Ризова и не се заложил за Македонија, а Ризов, разочаран од она што му го рекол најотворено Толстој, а несвесен за хуманите ставови на големиот творец, се вратил дома во Македонија од Русија долго клатејќи се во не многу удобната колесница убеден дека великиот автор не ја разбрал посебноста на македонската борба за слобода!

Напишете коментар

Вашата адреса за е-пошта нема да биде објавена. Задолжителните полиња се означени со *