Извадок од романот „Црниот камен“ на Србо Ивановски.
Во Увидот изведен од страна на одговорните служби стоеше дека ноќта на 25 декември во Долнени врнело снег. Но не беше наведено колку била изненадена Трена Кочкова кога се разбудила и кога ја видела во снегот отпечатена својата става и дека тогаш веројатно се потсетила и на детството: на она време, кога со другачките легнуваа на белиот килим послан од небото за да утврдат колку пораснале… А тоа утро во Долнени, откако го истресла од себе снегот, тргнала кон урнатините.
“Сѐ беше запишано на белата покривка, бидејќи трагите беа одредени и јасни, и водеа од местото каде што Трена преспала кон урнатините кадешто таа наеднаш исчезнува заедно со своите траги.”
Така стоеше во Увидот…
Иследниците веруваа дека секоја поинаква додавка на Увидот извршен во Долнени отвора простор за фантазмагорични или слични заклучоци што не можат да послужат за утврдување на вистината…
(Во Увидот немаше ниту збор за црниот камен на сонот)…
Но ние да се вратиме на почетокот на настанот и да ја раскажеме приказната со зборовите на Трена Кочкова…
И јас посакував пред да поверувам и да ја прифатам приказната на Горчин, уште еднаш да ги видам мајка ми и братчето Боге. (Бев слушнала дека исчезнувањето на оние што ги сакаме не се прекинува мигновено, туку се преточува во бавно оддалечување. А ако сме биле барем малку трпеливи и надарени со доволно љубов, можело да се случи да го следиме со денови и со години оддалечувањето на нашите блиски низ маглата што бавно се престорува непроѕирна темнина…) Значи посакував моите мртви не само да си ги замислувам, туку и да ги видам уште еднаш после онаа насилна смрт; да им го слушам чекорот по патот на заминувањето; да дознаам каков е: спокоен или немирен; да видам дали мајка ми го држи Боге за рака, како во неделите наутро додека се качуваа по ридот кон црквата, за на богослужба; да им го слушам разговорот: колку е исполнет со неспокојство а колку со страв, и дали паметат колку смртта е горка кога е насилна!
А Горчин, мојот братучед, доаѓа, заитан каков што го дал Господ, (беше сабота попладне), се изми на мијалникот, самата му потурав, а кога со пешкирот си ја симна водата од главата и од градите пријде и ме бакна.
-Ова е поздрав од тетка Стефана – рече! -Од мајка ти.
Изгледа се бев обезличила, па тој ме дограби, ми се внссе во лицето!
-Не сонувам, не измислувам – ми вели тој. -Сѐ се случи а без да сум свесен. Шетав низ урнатините на Добрени; кревав некои врати; се провирав низ ѕидишта. Мислам дека поминав и низ урнатиот портал на црквата. Кога наеднаш, и не надевајќи се, открив дека сум кај нашите. Првин беа само гласови, (обезличени суштества што се исчудуваат пред да ти се обратат, а потоа дури и ќе се зазборат со тебе и тоа на некој чуден начин: не им ги слушаш а сепак им ги разбираш зборовите), дури потоа ги распознавав еден по еден. Најпрв го одделив гласот на оној Пецко, шимширот; зборуваше за некои цвеќиња што се надевал дека таму, во темнината, ќе ги зафати, а мажите го исмејуваа: ќе расцутат тие слепи цвеќиња кога ќе прогледаат лилјаците. Навистина се наслушав такви разговори: за светлината, за мракот.
Наеднаш братучедот се изнасмеа. Вели: -Го видов и Мешко, фрла камен од рамо со кусиот Орде; оној , што со години му се закануваше дека ќе заигра секира ако се обиде уште еднаш да му ги бере јаболката на гранките што висат преку неговата меѓа. И токму тогаш и тетка Стефана ја здогледав, мајка ти. Поточно, најнапред гласот ѝ го слушнав, ме викаше, а потоа ја видов. “Зар и тебе те пратија овде”, почна да плаче. Се смири дури кога ѝ објаснив дска сум само на поминување. “А јас помислив, дошле повторно и го дотепале она што преостана”, ми рече таа. Помеѓу нејзините зборови светкаа дождовни капки како светлечки инсекти, и многу се изненадив кога видов како згаснуваат на нејзиното лице.
Иако помислував дека братучедот вади од џебовите соништа сепак го прашав за она што најмногу ме измачуваше:
-А брат ми? Боге? Го виде? Зарем не го држеше мајка ми за рака?
-Не! Не го видов, само нешто начув. Но немав време да проверувам бидејќи наидоа настани за кои не бев подготвен. Всушност наеднаш открив како безброј сенки брзаат кон височинката. Над неа поминувале пилиња. Луѓето се качуваа да ги поздрават и да ги охрабрат.
-Пилиња? – се изненадив.
-Не чуди се – рече. -Што ќе беше светов без изненади и чудесии?
-Те молам, слушни го и ова – ми вели братучедот, веројатно плашејќи се да не исчезне маѓосната магла што лежеше помеѓу нас! -Ја видов уште еднаш мајка ти. Ама подоцна. Од пооддалеку. Ми даваше знаци. “Некој ден, сличен на денешниов, ќе го видам и Богета како прелетува”, ми викаше и покажуваше кон пилињата што нѐ надлетуваа. Кога се свртив повторно за да ја прашам што ѝ значеа оние зборои за Богета, ја немаше повеќе таму каде што предмалу стоеше.
Го понудив братучедот со чај. А потоа го посоветував да не му верува толку на сонот! Дури и на сопствената помисла докрај не смееме да ѝ веруваме! -Ако легнуваш каде што никој не постила може да те полази и такво зло што не може да ти го смисли и најгрдиот душман.
Тој ме гледаше со насмевка во очите и со чудење.
-Господи! А ако ти го раскажев и она пред кое и јас замижував за да си ја сочувам мислата неоптоварена! Што ќе речеше тогаш! – загадочно ја заврши таа посета братучедот Горчин.
Кога ме посети идниот пат, ја надополни приказната. Брат ми Боге заминал на долг и тежок пат. Мајка ми лично му го кажала тоа.
-“Ако ја досегне некогаш наш Боге далечната висорамнина на пилињата” – му рекла таа – “ќе се престори птица. Како оние што нѐ надлетуваа оној ден! А тоа значи, може да се случи да долета и во белиот свет, кај вас.”
-Нека не те чуди ако слушнеме еден ден дека обидот на Боге успеал. Прва ти ќе бидеш на која ќе ѝ ја соопштам таа новина – ми рече братучедот.
Се разбира, приказните што ги кажуваше беа само негови, а колку, во меѓувреме станаа мои, или на некој друг, тоа се работи што остануваат во човека. Како негова лична скапоценост или заблуда.
Знам дека соништата не се стока за продавање. Не сум сретнала некого кој ќе ги насобере а потоа ќе ги изнесе и ќе ги изложи. Соништата, и грдите, и оние, скапоцените, тежат само додека ги носиш во себе. И, за наша утеха многу многу наликуваат на вистината. Ете, во моите соништа Боге е уште дете, како кога го убија, а инаку, сега, да беше жив, ќе беше речиси маж!…
Дрварот наврати кај мене една или две недели по оној необјаснет настан со братучедот, што можеби навистина се беше случил и за кој многу се зборуваше. Седна на столон покрај печката. -Дојдов – рече – бидејќи треба да се вратам в планина, а тебе ти должам објаснување. Молчеше богами бајаги, а потоа навлезе во поединостите: Сметал дека не е упатно да се поставува во улога на разнесувач на лоши вести, но во случајов вината не била во него туку во прстот на судбината.
-Си реков – додаде – кога веќе слегнувам од оваа страна на Плачковица зошто да не поминам низ Добрени. Многупати сум постапувал така: Ке ѝ подадам рака на случајноста, таа да ме води. А овојпат токму таа рака на случајноста ме доведе кај него. Кај твојот братучед Горчин. Беше легнат. На широчинката, зад брестовите. Помислив дека спие – рече.
-Ми има раскажувано за тоа негово лежење – му потврдив на дрварот. -Се случувало и по ден-два да го занесел сонот. И тоа на исто место. Среде мртвото село. А што имаше за зглавје – прашав – црн камен?
-Црн! – потврди тој, очигледно зачуден. -Од каде знаеш?
-Секогаш кога се враќал да си почине, по прошетките низ светот на мајка ми и на истепаните луѓе од селото, секогаш за зглавје имал црн камен, прошаран со бели дамки – реков. -И самиот не знаеше кој му го клавал под глава и зошто. -И не беше сосема црн – ќе дообјаснеше – туку како летно ведро небо по полноќ, кога милионскион ѕвезден свет е најоддалечен.
-Навистина си помислив дека спие, а неговиот сон ми се причини многу здрав – продолжи дрварот. -Така мислев сето време додека ги правев, за секој случај, оние три круга; како коњите околу стожерот на гумно; но со бавен чекор. Му се приближив многу внимателно. И по име го викнав, неколкупати. Но не се одѕва. А и кога му пријдов внимавав; двапати или трипати му мавнав со раката пред очи, можеби се занел, си реков. Да не го преплашам. Но не било тоа. Беше заминат.
-Како, заминат? – прашав.
-Така, убаво! Тој си заминал, а телото го оставил на полјанката – се трудеше дрварот да објасни нешто, во кое, се чинеше, и самиот не верува. -А можеби и не било сѐ така како што велам, можеби било и поинаку, бидејќи кога го доведов човекот од власта за да ја констатира неговата смрт, телото го немаше. А и црниот камен исчезнал.
-И уште нешто остана неразјаснето. Ова не му го реков на службеното лице. И на никој друг нема да му го речам – ја продолжи својата приказна дрварот. -Само тебе ќе ти го речам, бидејќи сметам оти тоа може тебе нешто да ти разјасни. Додека му приоѓав на заспаниот Горчин, едно пиле му шеташе по градите. Такво пиле немам видено. И уште ова: тој лежеше длабоко заспан или мртов а гласот му го слушав. И неговиот, и на пилето. Шетаа гласовите ваму-таму по широчинката! Се однесуваа како познати. И повеќе од тоа. Како многу блиски. Дури и си реков: Види мајката, човек и пиле роднини. А и пилето, она што ми се пристори дека зборува, се чинеше многу чудно. Такво немам сретнато ни во планината.
Спомнувањето на пилето всушност го измени мојот сон. Го оживеа! Посакав и самата да го допрам вистинитото лице на тој сон. Или барем само да се обидам да му пријдам. Ако постои причина што ме тера да се впуштам во една ваква потрага што и самата ја сметам за неразумна, тоа е пред сѐ желбата да ѝ се приближам на вистината. Ништо повеќе и ништо помалку. Заминувам утре наутро. Ќе се обидам да го пронајдам патот по кој замина братучедот Горчин.