Извадок од книгата „Идентитетот е приказна“ на Иван Антоновски.
Мини-каталог на идентитетски прашања и дилеми од есеите на Горан Стефановски
Микропрочитот на есеите на Горан Стефановски нѐ доведе до нешто што може да претставува и мини-каталог на идентитетски прашања и дилеми. Во него, проникливоста и комплексноста на Горановиот есеистички глас доминираат дотолку што на места, теоретската и критичка експликација се чини како да е тавтологија на кажаното и покажаното од Стефановски.
Дали детството и домот се основата на личниот идентитет – основа на мојата приказна?
Оваа дилема, Стефановски не ја поставува експлицитно во своите есеи. Но таа е присутна во поттекстот на дел од есејот „За нашата приказна“ – преку четирите приказни – есеми на текстот. И тоа можеби не само како дилема, туку и како теза дека во детството и во домот е она суштинското што во натамошниот живот го дава одговорот на прашањата кој сум, што сум, што сакам… и одредува дел од она што потоа го нарекуваме судбина, а всушност е дел од нашиот (личен) идентитет.
- Приказна прва: Стефановски има осум години и сам во станот во Прилеп ги чека родителите и братот да го земат во Скопје, каде што треба да се преселат. „Се гледам себеси јасно во контекстот на некој голем свет кој допрва ми претстои и кој некако повторно да се враќа на таа точка од која сѐ уште не сум пошол, точка која е истовремено и исходиште и утока“ (Стефановски 2005: 9).
- Приказна втора: Сеќавање на одбележувањето на славата Свети Никола во куќата на неговите баба и дедо во скопско Дебар Маало. Славата – клучното обележје на домот, традицијата, семејството…
- Приказна трета: Премиера на „Македонска крвава свадба“ во Народниот театар во Прилеп, а на сцената, Цвета е мајката на Стефановски. „Од тој момент почна мојата фасцинација со тоа што е стварно, а што привид, што е кулиса, а што е сцена“ (Стефановски 2005: 10).
- Приказна четврта: „Како дете многу се плашев од приказната за Силјан Штркот, за мистичната метаморфоза на човек кој се отиснува од својата фамилија и поаѓа на аџилак… ..По многу перипетии Силјан повторно станува човек, се враќа дома и им раскажува на домашните за неверојатните доживеалици“ (Стефановски 2005: 10-11).
Асоцијациите се повеќе од јасни, а со тоа и поттекстот на четирите приказни, претставен преку оваа идентитетска дилема, се чини веќе разрешена внатре, во есејот. Преку неа, мајсторски, со естетска димензионираност, Стефановски ги допира и теориите на психологијата за значењето на детството за изградбата на идентитетот на личноста. Но, во исто време, и теориите за значењето на домот. „Зашто домот многумина го доживуваат и го дефинираат како своевидна сигнатура на идентитетот (Ендрју Балантајн, теоретичар на архитектурата, и буквално кажува дека домот е ’многу важна референтна точка и лично, индосинкретично место‘). Или, како што го персонализира Жилбер Диран, домот е симбол на интимноста на себеизградбата“ (Шелева 2005: 9).
Стефановски, не само што го доживува, туку, во својот есеизам и го покажува домот како Место – сигнатура на идентитетот. Горановиот есеј, всушност, задира и во територијалниот концепт на идентитетот („натурализираната врска“ меѓу домот и местото што го заземаме/запоседнуваме), односно во самата идеја за домот како Место. Притоа, за него, домот како Место, не е само куќата/станот во кој(а)што се живее, туку и луѓето во неа/него, а дом е и секој простор во кој вистински се остварува Јас, чувствувајќи се свој на своето – во конкретниов случај, во театарот. Додека во еден поширок контекст, дом е и просторот на градот, на земјата во кое Јас ја препознава својата дома. Затоа, во завршницата на една есема ќе рече: „Веќе сум во депресија, веќе си недостасувам на себеси, на мравка да се качам дома да си појдам“ (Стефановски 2005: 19). Но, ваквата перцепција на домот во творештвото на Стефановски датира уште од предесеистичкиот период – интертекстуално е присутна и во: „Диво месо“, „Кула Вавилонска“, „Лонг Плеј“, „Тетовирани души“… Впрочем, и самата дел-реченица „на мравка да се качам дома да си појдам“ е автоцитат – две децении пред објавувањето на „За нашата приказна“ ја изговара еден од Горановите ликови во „Тетовирани души“.
Ама во есеистичкиот текст, се чини, Стефановски за првпат експлицитно ја споделува констатацијата дека „најстрашни се оние времиња кога самиот дом се претвора во туѓина, во џенем, во јабана. Кога човек е на своето огниште, а саштисан и отуѓен како змија да го полазила. Кога е внатрешно раселено лице. Кога т’гата не е поради отсуство туку поради присуство. Кога седи среде куќи, а не може да си ја препознае домата“ (Стефановски 2005: 24-25). Со ваквата есеизирана слика, Стефановски отвора и потпрашања за кои може и треба да се размислува и надвор од исчитувањето на неговиот есеизам и воопшто надвор од книжевниот контекст:
- Како може домот да постане туѓина?
- Каде е домот кога домата ти постанува туѓина, а во туѓина не се чувствуваш дека си дома?
Но, во Горановиот есеј, сепак, останува отворено и прашањето каде всушност е домот и колку домови може да имаме. Затоа, ова прашање одново го отвора и во посебна есема на тестаменталниот есеистички текст „Искрата што се измолкнува (наративи помеѓу чеканот и наковалната)“ – прашувајќи се каде е домот на птиците преселници, но и на јагулите. „Јагулите живеат во водите на Охридското Езеро во мојата родна земја, но одат да се мрестат во Саргаското Море. Тоа е пат од 10.000 милји, сѐ до Северноатлантскиот Океан. Создаваат потомство и потоа умираат. Зошто не можат да се мрестат дома? Или можеби домот им е каде што се мрестат? Или можеби домот им е каде што умираат? Или можеби домот им е патувањето?“ (Stefanovski 2018) – отвора прашања и дилеми Стефановски.
Во завршницата на оваа есема во својот последен есеј ја цитира мислата на Хенинг Манкел дека може да имаме повеќе од еден дом – да ги понесеме корените со себе и да одлучиме каде тие ќе растат. Но, со тоа, во својот есеј тестамент, во поттекстот како да отвора и други дилеми, меѓу кои и таа дали навистина може секаде да растат и дали секаде исто растат нашите корени.
Затоа што: „Сѐ се движи. Птиците и јагулите, заедниците и поединците, атомите, молекулите. Постои миграција, во простор и време, ширење и мешање и повторно мешање на култури и форми и идеи. Тоа е суштинско нешто: метаморфоза, трансформација, спогодување и адаптација. Тоа е животот“ (Stefanovski 2018).
Колективниот идентитет е дел од нас или ние сме дел од него?
Нашата приказна е дел од мојата приказна или мојата приказна е дел од нашата приказна?
Оваа дилема е присутна во севкупниот поттекст на Горановиот есеизам. Неговата присутност е имплицитна, додека појавноста на површината на текстот, Стефановски ја остварува преку сликите во дел од есемите и размислите на кои тие мотивираат, ама и преку дел од прашањата што се речиси реторички и преку пораките/заклучоците што тие ги носат со себе.
Но, сепак, во една од есемите на есејот „Приказни од Дивиот Исток“, оваа дилема е опфатена и експлицитно. „Моите први 40 години ги поминав во Скопје, како драмски писател и професор по драма. Се оженив со Патриша, која е Англичанка. Имавме две деца и бевме многу среќни. Имавме добра приказна. Потоа, во 1991 година, започнаа југословенските граѓански војни. Нашите животи добија нагло свртување. Патриша одлучи дека балканската иднина не мора да биде автоматска иднина на нашите деца. Тие се преселија во Англија. Јас почнав да патувам меѓу Скопје, во Македонија, каде што беше моето сигурно минато и моето поголемо семејство, и Кентербери во Англија, каде што се наоѓаше мојата неизвесна иднина и моето малечко семејство. Почнав да живеам помеѓу две приказни. ’Ја изгубивме приказната‘, ѝ велам еднаш на Патриша. ’Не‘, ми одговори таа, ’приказната нѐ изгуби нас‘“ (Стефановски 2005: 64-65).
Поаѓајќи од сознанието дека за Стефановски, идентитетот е приказна, како што веќе е забележано, пораката дилема е јасна: „Не го изгубивме ние идентитетот, туку идентитетот нѐ изгуби нас“ (Смилевски 2013: 152)[1].
Контекстот на оваа порака дилема, легитимно е да се поврзе со теориската согледба дека „поединецот, градејќи го и остварувајќи го својот идентитет низ односот на околината и другите, губитокот на (односно, одвојувањето од) таа околина и другите што се дел од неа, чувствува дека го губи својот идентитет (т. е. доживува нешто што е нарекувано ’криза на идентитетот‘)“ (Смилевски 2013: 152). Сепак, на друго рамниште, оваа порака дилема отвора поконкретно, но едновремено и покомплексно прашање што во Горановиот есеј е присутно преку многубројни други прашања – колку вредностите на Ние – колективот (нацијата) се дел од Јас, односно од мене, а колку моите вредности – вредностите на Јас се дел од колективот (нацијата) – Ние? Следствено, и што е поважно во даден момент – вредностите на Јас како дел од колективниот идентитет или вредностите на колективот усвоени во идентитетот/приказната на Јас?
При следното (микро)исчитување се забележува дека, всушност, можниот одговор на дилемата даден во есеите на Стефановски е – и нашата приказна е дел од мојата приказна и мојата приказна е дел од нашата приказна. Во однос на присуството на вредностите од колективниот идентитет/нашата приказна во идентитетот на Јас, есејот на Стефановски е дециден. Илустративно, тоа го потврдува и делот од есејот „За нашата приказна“ во кој има репетитивна употреба на „горд сум“ – на нашите ритуали на живеење, на светата строгост и сведеност на нашите икони и фрески, на нашата сериозна историја на паметење, питомост и кроткост и почит кон различноста, на нашата жилавост… Се легитимира вертикалното наследство на идентитетот.
Но, во однос на тоа дали и колку вредностите на Јас се дел од колективот (нацијата/општеството) – Ние, во Горановите есеи се отвора и прашањето колку колективот (нацијата/општеството), особено паланката прифаќа и дозволува да имаме и вредности што се разликуваат од оние што тој/таа ги смета и ги препознава за свои. Зашто, како што напоменува Стефановски:
„Паланката ја презира демократијата; таа нема време за договарања, приспособувања, компромиси. Таа мери на ангро и таа нема место за индивидуалност и другост. Поскоро ќе ги прифати историјата и политиката како судбина и природна катастрофа, отколку како должност и граѓанска одговорност“ (Stefanovski 2018, наше означено).
Затоа, во есеизмот на Стефановски има и критика на тоа што општеството (некогаш) е неподготвено да ги прифати вредностите на Јас што Ние ги нема канонизирано за свои. Како илустративен пример, покрај есемата од есејот „Расипан телефон“ на која веќе посочивме, неизбежно е да се посочи и на впечатливата есема од есејот – пристапна беседа во Македонската академија на науките и уметностите, во кој е покажана чаршиската приказна. „Чаршијата верува дека светот и историјата ја заборавиле и турнале настрана, па и таа ги има турнато настрана и светот и историјата. И така е вечна. Чаршијата го смета светот за одроден и корумпиран, а себеси за негова чиста суштина и душа. И за да ја сочува својата чистота чаршијата одбива да делува, таа мирува, се препушта, не учествува во светот, само го сеири. На светот му вели да само кога зема од него, на пример, бескаматни кредити на грејс периоди. Но на истиот тој свет му кажува одлучно не ако тој почне да прашува како ги троши парите“ (Стефановски 2005: 21).
Неслучајно, истото ова Стефановски повторно го нагласува и во својот последен есеј, при што конкретизира дека тоа се однесува првенствено на паланката – на филозофијата на стазата наспроти филозофијата за постојана промена и движење на либералниот капитализам. Притоа, посочувајќи и на клучниот труд на Радомир Константиновиќ, „Филозофијата на паланката“, и дополнително напоменува: „Паланката е презрива, тврдоглава, љубопитна; памети сѐ и не заборава ништо. Во сѐ го има последниот збор. Се прпела во озборување и секаде гледа далавери, лаги и заговори. Им се потсмева на сите. Ништо не е свето, животот е вештачки, постоењето е илузија. Но ова е, всушност, добро, затоа што ако сѐ е вештачко, ништо не е вистински трагично, па затоа и не боли вистински“ (Stefanovski 2018).
Чаршијата/паланката во есејот на Стефановски (како и во реалноста) не дозволува Јас да отстапува од она што е општествен просек вграден во веќе изградениот идентитетски код на Ние.
Затоа „чаршијата тера мајтап со Силјан, како што тера мајтап и со светот и со животот сам“ (Стефановски 2005: 23), откако претходно му вели „Не се двои од буљако, ќе те јади волко“ (Стефановски 2005: 22). За да се биде дел од неа (прифатен во општеството) или од она што за неа претставува наша приказна,треба барем пред неа, во нејзините очи да се биде дел од нејзината просечност – Јас да демонстрира дека се самоидентификува со неа, како дел од нејзината проекција за Ние. Па дури и по цена да крие дел од својата/мојата приказна. Општеството, свесно или несвесно, сака (суптилно) да го креира личниот идентитет на Јас според своите норми и очекувања, независно дали станува збор за следење на филозофијата на стазата или на филозофијата за постојана промена и движење на либералниот капитализам. Затоа, во есејот на Стефановски, во паланката, „ене го Силјан во меана, и тој сеири, ги начекува на заб минатото и иднината, открива дека сѐ околу него е завера, дубара, лага, дупли пас, дека ништо не е свето, и тоа не само во односите меѓу луѓето, туку и во светот сам, во самата егзистенција“ (Стефановски 2005: 23). Но, всушност, Силјан е таен поет, па мора да пишува скришно, кога никој не го гледа. Или, накусо – чаршијата – дел од општеството/паланката се обидува да го принуди поединецот да ги прифати нејзините правила, што најчесто се изведени од нејзиниот просек што е идентитетски кодиран.
Во Горановите есеи може да се препознае и упатување дека така постапува особено оној голем дел од она општество (паланка), односно онаа чаршија што (се чини) дека се смета за самодоволен/-на. Па така, во есејот „Транс-уметници и цис-уметници“, Стефановски напоменува: „Сите провинцијални националистички филозофи сметаат дека нивната паланка е центар на светот и самата суштина на нештата и дека секое движење е само компромитација на таа луксузна позиција. Според нив, нацијата ја има допрено утопијата, ги има надминато историјата и промените. Уметниците треба само да ја сфатат својата света национална задача и да останат неподвижни и така автоматски да ја одржат рамнотежата на универзумот. Па толку ли е тешка таа задача што се бара од нив? И навистина некои луѓе од мојот дел на светот совршено умеат да практикуваат неактивност. Честопати кога ќе го прашам некого ’Што правиш?‘, тој веднаш ми враќа ’Ништо!‘. Како да сум го фатил во кражба, како правењето нешто да е забрането со закон. Се разбира, од вас се очекува да правите разни работи зад кулиса, но така за никој да не забележи“ (Стефановски 2010: 136-137).
Но, сепак, есејот на Стефановски како и да упатува на констатација дека, повеќе или помалку, инсистирањето да се прифати општествениот просек и да не се отстапува (многу) од него е карактеристика на секоја чаршија – секое општество. Разликата можеби е само во тоа што е просекот – дали се инсистира на пасивност или на дејствување во некакви рамки утврдени во просекот. А ако Јас отстапи од тоа, Ние и се одмаздува – го казнува, го исклучува… Затоа во еден од Горановите есеистички текстови има потсетување дека „Кундера во еден есеј расправа за одмаздата што чаршијата му ја смислува на Одисеј кога овој се враќа дома во Итака. Му расправаат за сѐ што им се случило во годините на неговото отсуство, но никој не го удостојува со прашањето што тоа тој правел под ѕидините на Троја“ (Стефановски 2005: 24).
Есеизмот на Стефановски со ова и ја отвора дилемата дали општеството лесно прифаќа/се согласува Јас со нешто да отстапува од кодот на Ние во кој е вклучено она што е пресек на просечното во конкретното општество. Или, сепак, мојата приказна, според очекувањата на општеството, не може да вклучува ништо друго значајно (со исклучок на крајно личното) освен она што во неа е интертекст од нашата приказна – онаа верзија на нашата приказна што ја знае чаршијата. Неслучајно, во еден од есеите на Стефановски е забележено: „Се чини дека сите тие имаат прилично цврсти уверувања за тоа кој би морал јас да бидам. Си имаат свои клишеа и стереотипи“ (Стефановски 2005: 65-66). А тоа води кон прашањето зошто Другите го сведуваат Јас/Ние на нивната претпоставка за неговиот/нашиот идентитет.
Зошто Другите го сведуваат Јас/Ние на нивната претпоставка за неговиот/нашиот идентитет?
„Сталожено се обидувам да им објаснам на моите пријатели и роднини во Скопје дека не сум ги напуштил за навек и дека не живеам во изобилство од луксуз во ветената земја на Западот. Смирено се обидувам да им објаснам на луѓето во Британија дека не сум срцепарателен бегалски драмски автор со посттравматски стрес. Малку успевам да ги убедам обете страни. Се чини дека сите тие имаат прилично цврсти уверувања за тоа кој би морал јас да бидам. Си имаат свои клишеа и стереотипи“ (Стефановски 2005: 65-66) – вели Стефановски во есемата „Како јас ја загубив мојата приказна“ од есејот „Приказни од Дивиот Исток“.
Сепак, упатувањето кон стереотипите и клишеата се согледува само како можно делумно разрешување на дилемата зошто Другите го сведуваат Јас на нивната претпоставка за неговиот идентитет. Зашто дилемата станува покомплексна на рамништето на кое истовремено, Другиот е и оној што е дел од нашата приказна, но заради стереотипите и клишеата, мојата приказна ја согледува како сопствена Другост, на што веќе и посочивме, и оној што има друга своја приказна – друга култура. А тоа, во Горановиот есеизам, пред сè, упатува на супериорниот Друг, за што експлицитно сведочи и есејот „Ноќните мори на европската културна политика“ – „Ги споделувам културите со мојата сопруга наназад триесет години. Таа е Англичанка. На почетокот живееше со мене во Македонија, во она што некогаш беше Југославија, каде што беше сметана за доселена (експатриат). Дали сте забележале дека Англичаните никогаш не се иселеници, туку секогаш доселеници? Демек, ’Англичанецот си останува Англичанец насекаде во светот‘. Демек, ’кој при здрава памет би сакал кога било да ја напушти Англија‘. Сега јас живеам со неа во Англија каде што ме сметаат за имигрант. Ве молам, обрнете внимание на тоа дека Македонците во странство никогаш не се доселеници, туку само иселеници. Демек, ’кој при здрава памет би сакал да остане во Македонија‘. Ова навистина те тера да се замислиш!“ (Стефановски 2005: 42-43).
Но клучно, есејот на Стефановски упатува и на тезата дека супериорниот Друг, мошне често, најпрво ја инхибира мојата приказна – во целост ја поистоветува со нашата приказна, која ја вреднува исклучиво преку неговиот прочит. А тој прочит не секогаш се темели врз информации, туку само врз перцепцијата дека тоа е приказна на инфериорните,на Другите… најчесто – приказна на оние што за супериорниот не се Европа, иако географски се дел од неа. Прочит предодреден од однапред зададената некритичка рецепција како приказна со помали вредности.
На ова, Стефановски, мошне суптилно, естетски димензионирано, а реторички моќно упатува во една есема: „Некој новинар од Франфуртер Рундшау почна со стереотипни и малоумни прашања од типот како вие ја гледате Европа. Прашав зошто постојано ме сместуваат во исто друштво, зошто никој не ми поставува цивилни прашања, нема интерес за мојата епизода оној август во Прилеп, за славите во мојата фамилија, за мајка ми во улогата на Цвета, за Силјан Штркот? Зошто постојано ме сведуваат на нивната претпоставка за тоа кој сум? Зошто ми подметнуваат нивна приказна за тоа која е мојата приказна? Зошто е тоа единствениот простор што ми го оставаат за дискурс? Си велам: ти нема бегање од македонското прашање, поголемо е од тебе, те следи како судбина“ (Стефановски 2005: 16-17, наше означено).
Сите овие прашања се надоврзуваат како одделни во низата идентитетски прашања и дилеми во есеите на Стефановски. Кон нив се надоврзува и дилемата присутна во поттекстот на дел од есеите – дали супериорниот Друг смета дека нашата приказна – неговата Другост треба да подлежи на неговата верификација или одобрување? Зашто, „после реки крв, прашањето повторно се поставува: ’Who ist Osten?‘ Па, имаше такви времиња кога Истокот (барем мојот агол на Исток) врескаше: ’Овде сме, овде!‘, а Запад одговори: ’Не сте таму каде што очекувавме да бидете. Бидете некаде на друго место за да ве видиме‘“ (Стефановски 2005: 90-91). Дали супериорниот Друг, одредувајќи кога и каде треба да бидеме, ја започнува верификациската проверка на нашата приказна?
Инаку, тезата за верификацијата/одобрувањето од супериорниот Друг поттекстуално е присутна и преку коментарот на Стефановски за пишувањето текст на македонски јазик со тастатура со англиски букви: „И така пишувањето на мајчиниот јазик е постојана битка со некаков глобалистички аждер, некаква мултикултурна пеколна машина, која додуша ги содржи и моите перформанси и волна е да ми ги даде, но само ако ги побарам под специјален визен режим. Секој македонски текст компјутерот автоматски ми го подвлекува со црвена боја како граматички сосема неисправен, скоро илегален“ (Стефановски 2005: 13).
Со ова, во Горановиот есеизам се отвораат прашања и дилеми и за една многу поголема тема што значително го надминува источноевропскиот или балканскиот културен контекст – глобализацијата. Но, задржувајќи се на релацијата Инфериорен-Супериорен или обратно, кога таа е истоветна со релацијата Исток-Запад или обратно, во есеите се отвораат и прашањата:
- Кој е идентитетот/која е приказната на тој некој Друг што треба да ја верификува нашата приказна?
- Како тој Некој – Другиот ќе ја верификува оваа приказна?
За овие прашања, илустративни можни одговори се Горановите есеми – есеи раскази за Пајо Паторот, како олицетворение на тој Некој Друг што треба да ја верификува нашата приказна.
Можен одговор на првото прашање: „Тој живее во едно урбано, брзо, глобално, консумерски ориентирано, постиндустриско општество. Нема мајка, нема татко, нема жена, нема деца. Се грижи за два-тројца внуци – Господ знае чии се. Има девојка со која се гледа одвреме-навреме, но по средбата се разделуваат секој во својот стан, со посебни автомобили. Пајо Паторот не припаѓа на ништо поголемо од себе. Тој е индивидуалец пар екселанс! Осаменик во потрага по среќата… …Неговата приказна нема географија, ниту историја. Тој е одломка, фрагмент, дисперзија“ (Стефановски 2005: 74). Се отвора дилемата – дали нашата приказна може да ја вреднува/оценува некој што нема или ја изгубил/се одрекол од својата приказна? Но, сепак, тој Некој ја вреднува/оценува нашата приказна, што води кон неопходноста да се дојде до можен одговор и на второто прашање…
Можен одговор на второто прашање: Пајо Паторот влегува во Византија полн со себе и го носи својот модел на светот. Се работи за каубојски пиштолџиски капитализам. „Пајо Паторот доаѓа со стап и со морков и со универзалниот механизам на алчноста и конзумеризмот. ’Ајде прво да направиме хаос, а потоа да воспоставиме ред. Прво да создадеме глад, а потоа да продаваме наша храна. Ајде да го направиме секој Кинез да мисли дека е безвреден доколку не вози еден од нашите автомобили!‘“ (Стефановски 2005: 75-76).
Овие можни одговори, водат кон нови прашања:
- Дали ние на Пајо Паторот му ја отворивме вратата на Византија? Дали некој доброволно прифатил да биде инфериорен и улога на Другост на супериорниот Друг?[2]
- Дали веќе мислиме дека сме безвредни ако не возиме еден од автомобилите на Тие на Пајо Паторот?
Дури и се обидуваме да ги најдеме сите можни одговори на овие прашања, т.н. општествена транзиција, која за Стефановски има друго име – духовно силување, сепак се чини дека сè уште трае. А „Западот се проѕева ’Сето ова и порано сме го виделе. Низ истото тоа и самите сме поминале пред стотици години. Се работи за првобитната акумулација на капиталот од времето на Оливер Твист. Здодевно! Ќе ви требаат стотина години да го достигнете нивото на нашата социјалдемократија. До тогаш, сосема е можно ние да заминеме на Месечината‘“ (Стефановски 2005: 63).
Како реагира инфериорното Ниена перцепцијата што за него ја има супериорниот Друг?
Дали можеби започнува некритички да верува дека вредностите на Другиот се поголеми од оние на нашата приказна?
Релацијата меѓу инфериорното Ние и супериорниот Друг, всушност е своевидна повратна врска – токму ова есеизмот на Стефановски го покажува во неговиот поттекст. Поконкретно, релацијата не запира со перцепцијата што супериорниот Друг ја има за инфериорното Ние. Продолжува со реакцијата на инфериорното Ние на таквата перцепција – кружно движење на перцепциите и реакциите, кое не ѝ е непознато на културологијата, иако имагологијата напати избегнува да ја следи таа трета фаза на повратната врска или ја генерализира.
Есејот на Стефановски препознава две крајности на реакцијата на инфериорното Ние на перцепцијата што за него и нашата приказна ја има супериорниот Друг. На едната крајност веќе посочивме дека стои изразито критички однос кон Другиот што може да доведе и до самодоволност, до искривена слика и за себе и за Другиот. Како дополнителна илустрација на (пред)фазата на таквата крајност би ја посочиле изјавата што во есејот „Ноќните мори на европската културна политика“, Стефановски им ја припишува на некои од луѓето од културата на инфериорното Ние – од нашата приказна: „Сè знаеме! Јасно ги проѕираме нивните махинации. Со денови чекаме во редови за да добиеме визи за да одиме каде било. Живееме во земја чие име се спори, чиишто граници се спорат, чијшто јазик се оспорува. Европа? Каква Европа?! Старата Курва Вавилонска! За нив, споделувањето култури значи тие нам да ни ја наметнуваат нивната култура, а нашата да ја држат што подалеку од себе. Со половина од парите што ги трошат на нивната бесмислена бирократија ние би можеле да живееме како пристојни човечки суштества. Целата таа мулти-култи папазјанија е само фасада за нивната мултинационална премоќ. Тоа е сè дубара. Хегемонија. Заговор“ (Стефановски 2005: 45-46).
Втората крајност засведочена во есејот на Стефановски е онаа на себеневреднувањето или недоволното себевреднување – крајност во која инфериорното Ние или, поконкретно – некој што формално припаѓа на инфериорното Ние, некритички, по некаков автоматизам, вредностите на супериорниот Друг ги восприема и ги доживува како многу поголеми од оние на нашата приказна. Дотолку што се обидува на сила, вештачки, во неа да внесе делови што не ѝ припаѓаат – делови што (привидно) ги претставуваат вредностите на супериорниот Друг, кои треба да ги заменат автентичните како да се помалку вредни. За привидно, нашата приказна да има поголема – неинфериорна вредност со која ќе се легитимираме пред Другите. А всушност, така, инфериорноста станува уште поголема!
Во истата крајност се и обидите сосила да се покаже дека може(ме) во нашата приказна да го има(ме) истото она што го има во приказната на супериорниот Друг, за тоа да биде дел од нашата лична карта пред Светот. А создавајќи копија во која ги нема вредностите на Ние, во приказната, автентичното останува зад копијата, затскриено и невидливо. И наместо да се создаде привид на нови вредности, во приказната останува трага на бегство од себе – од сопствениот идентитет. Бегство од самата наша приказна… Токму тоа што останува зад копијата е она што приказната ја прави наша – снажна и суверена.
Сето ова во Горановиот есеизам е покажано во текстот „За нашата приказна“, во кој Стефановски реферира на неговите престои во Прилеп. Во осумдесеттите години во хотел граден по сите принципи на синдикалната приказна, богат соц-реалистички конструкт, кој е некаков есперанто универзализам, фалсифицирана пропусница за измислена Европа – без врска со каква било органска македонска традиција. Но, во овој век, кога тој хотел веќе е под стечај, постои нов – граден по сите принципи на европската приказна како што денес ја замислуваме, кога ги гаиме придобивките на капитализмот.
„Добив почесен огромен апартман од стотина квадрати. До самиот влез џиновска маса со осум кожени фотелји, демек тука ќе држам состаноци, а ако сум мафијаш ќе го делам пленот. Во аголот бар со високи столици, витрини со празни картонски кутии за виски, ала Џемс Бонд. Тешки завеси, како во будоар. Правено со најдобри намери, гурбетчијата се вратил од големиот свет, сакал да го увезе и внесол студени, празни кич форми. Тука навистина умрела душата. Дали да плачам или да се смеам? Камо черги? Мутафи? Јамболии? Штици? Тоа би била вистинска европска сензација! Каде е мојот Прилеп? Низ прозорецот гледам нанижани тутуни. Го гледам Маркукули. И тука сум и не сум тука“ (Стефановски 2005: 25-26) – вели Стефановски.
Всушност, во Горановиот есеј, хотелот е само згусната метафора на таквите обиди за вештачки промени и додавки/елементи во нашата приказна, остварени при настојувањето да се покаже дека таа може да биде дел и од поголем контекст – интертекст/цитат во поголема приказна. Згусната метафора на обидите пред Другите, нашата приказна да се прикаже и како нешто што не е… Но, и опомена дека со таквите обиди, нашата приказна може да изгуби од својата автентичност и од вредностите што ги има и не се заменливи – дел од нив и како вертикално наследство симболично претставено преку прозорецот во новиот хотел. А само автентичната приказна може да биде и да претставува интертекст/цитат во поголема приказна – дури ако тоа е и приказната на супериорниот Друг.
Само автентичната приказната може да биде/остане наша, а без наша приказна не може да опстоиме – сака повторно да каже Стефановски. Затоа, во истиот есеј и опоменува и прашува: „Се градат висококатни кутии за чевли на места кај што биле куќарки со дворови. Според кој план, која приказна? Каде е моето Дебар маало? Дали ќе градиме од корен лажно ново, дали ќе градиме од корен лажно старо? Кај ни е вистинската куќа? Кај ни е домата?“ (Стефановски 2005: 26).
*
Метафорично и суптилно, но едновремено и експлицитно, големиот Горан праќа порака: „Не е ли време да ја споиме гостинската соба со кујната? Да ги примаме гостите на свој терен, да им понудиме да јадат тоа што и ние дента јадеме, а не да им простираме нешто за кое претпоставуваме дека е нивен терен, а по кој самите се тетеравиме како на стаклени нозе. Не е ли време и ним и себеси да си кажеме: еве нè, ова сме ние. Да се прифатиме, да се споиме со себе, да се видиме прво кои сме, пред да смислуваме кои сакаме да бидеме. Културата е секојдневната технологија на нашиот живот. Тука се гледа како на дланка длабоката структура на нашиот општествен договор…“ (Стефановски 2005: 27-28).
И одново, во поттекстот е повикот: Ајде, да ја покажеме нашата приказна!
*
* *
Можните одговори на некои од прашањата и дилемите опфатени со овој мини-каталог, едновремено отвораат и нови прашања и дилеми, со што и упатуваат на натамошни исчитувања преку кои овој каталог понатаму може да добие и поинакви – поголеми димензии.
Во контекстот на идентитетските прашања и дилеми, задача на книжевната наука е при едно вакво исчитување на Горановиот есеизам и да ги препознае и да ги издвои прашањата и дилемите. За тие да бидат појдовна точка на натамошните исчитувања. Сепак, ниту една друга наука не може тоа да го стори онака како што може таа.
Но, можностите за натамошни исчитувања на Горановиот есеизам преку одделно осврнување на прашањата и дилемите што се дел од овој мини-каталог, не се ексклузивитет и задача само на книжевната наука. Во нив, преку својата перспектива на исчитување и толкување може да се вклучат и филозофите, културолозите, социолозите, антрополозите, психолозите… па дури и историчарите. Во есеите на Стефановски, тие може да го препознаат и да го вреднуваат и она што, сепак, и покрај мултидисциплинарниот карактер на нашето време, книжевната наука можеби не може (до крај) да го согледа и да го вреднува од својата перспектива или, пак, и не може да го анализира со својот книжевно-теориски инструментариум. Горановиот есеизам не само што овозможува, туку и заслужува таква повеќестрана посветеност.
Ама ова не значи дека во однос на Горановите есеизирани, идентитетски прашања и дилеми, задачата на книжевната наука завршува со подготвувањето на своевидниот мини-каталог. Напротив! Остварувањето на нејзината покомплексна задача се чини штотуку треба да започне… преку исчитувања од нови толкувачки/вреднувачки перспективи што се невозможни ако есеистичкиот текст е изолиран од контекстите на кои припаѓа или со кои е окружен.
Горановите есеи треба да се исчитаат и во контекстите што ги овозможува севкупниот творечки опус на Стефановски. Да се поврзат со сцените од неговите драми, на што имплицитно укажува и тој со автоцитатноста во последниот, тестаментален есеј. А исто толку и со сцените од филмот „До балчак“, имајќи ја предвид и првата верзија на сценариото „Приказна од Дивиот Исток“… Треба да се исчитаат и компаративно, во рамките на корпусот есеистички текстови од современите писатели во егзил, на писателите мигранти и/или современите дводомни автори од изминативе три-четири децении, особено оние од Југоисточна Европа[3], но и компаративно во рамките на македонскиот есеистички корпус… Сето ова може и треба да го оствари (само) книжевната наука/критика…
Исчитувањето на есеистичкото и на севкупното творештво на големиот Горан Стефановски не треба да биде доживеано само како книжевен предизвик… Тоа е и обврска и долг на македонската култура!
*
Додека ги пишувавме овие констатации, во нас, одново го слушаме гласот на Стефановски: „Државите се прават со жртви и крв, но се чуваат со работа и памет. Пред сто години[4], Илинденските херои, својата волја за држава ја потврдија со својата автентична и убедлива смрт. Ние, денес, нашата волја за оваа држава мора да ја потврдиме со нашиот автентичен и убедлив живот. Нивната победа беше во нивниот пораз.Нашата победа мора да биде – во нашата победа!“ (Стефановски 2005: 35).
Но, им се навративме и на последните пораки од тестаменталниот Горанов есеј: „Помеѓу мелничките камења на идеологиите и доктрините има една искра што се измолкнува: музиката и танцот и претставата, блузот на африканскиот роб, народната приказна, ирските долги шеговити приказни, куклениот театар од Јава, португалското фадо, босанскиот севдах, македонското оро, Тешкото. Помеѓу хегемонијата на миграција и стаза има една искра што се измолкнува: патувањето на херојот. Патувате далеку од дома сè додека не го најдете и, како што вели Т.С. Елиот, ’додека не го препознаете местото за прв пат‘. Помеѓу чеканот и наковалната на историјата и политиката е искрата што се измолкнува: чудото на Театарот“ (Stefanovski 2018).
И веќе препознаваме прашања и дилеми што можеби не сме ги опфатиле со мини-каталогот… препознаваме можности за натамошни исчитувања…
[1] Иако истовремено е присутна и атмосферата кога разочараноста евидентирана во нарацијата води кон тоа да се отвори и прашањето дали можеби никогаш и не сме ја имале нашата приказна. „Му велам на Раде: ’Ја изгубивме нашата приказна‘. ’Можеби никогаш и не сме ја имале‘, рече тој“ (Стефановски 2005: 68).
[2] На првото од овие прашања, можен одговор се чини е даден во пораката од Стефановски до источноевропските уметници во есејот „Приказни од Дивиот Исток“, која веќе ја цитиравме. Таквиот одговор се надополнува и со есеизираните видувања во есемата „Сите на пазар“ (Стефановски 2005: 61-63), во која е присутна отворена критика кон источноевропските уметници како совест на своето општество.
[3] Иако, мора да напоменеме дека Горан Стефановски не треба да се третира како автор во егзил, на што веќе укажавме, напоменувајќи дека тој не може да биде класифициран како егзилант според стриктната номенклатура на писателите егзиланти од Централноисточна Европа[3] (Klaić 2009: 508), но не е несоодветно неговиот есеј да се чита и како текст на автор што живее(ше) дводомно, во т.н. доброволен егзил. Впрочем, на поврзаноста на миграцијата со неговото авторско Јас, Стефановски укажува и во неговиот последен есеј „Искрата што се измолкнува“, во кој токму миграцијата е една од носечките теми.
[4] Пристапната беседа на Горан Стефановски во Македонската академија на науките и уметностите од која е овој цитат е одржана на 17 декември 2004 година.