Расказ од необјавената збирка раскази „Вонземјанки“ на Влада Урошевиќ.
1.
Понекогаш сонувам лавиринт. Но, не онаков каков што ни е познат уште од детските списанија („Како ловецот да дојде до волкот?“) и кој може да се претстави со слика на која, на површина од еден квадратно омеѓен простор, многубројни ходници го бараат излезот и сите, освен еден, завршуваат во ќорсокак, туку многу пострашен: лавиринт на времето. Станува збор за многубројни временски текови, кои се преплетуваат и се нудат како можност за доаѓање до целта, но од кои повеќето, доколку се тргне по нив, се покажуваат дека не водат никаде. Еден тек започнува, го следиме, но набргу сфаќаме дека тој завршува во безизлез и дека мораме да се вратиме и да бараме друг. Не, не е тоа вообичаена слика на лавиринт: ова е нешто што не може графички да се прикаже – апстрактно и затоа многу позаканувачки и поизмачувачки.
2.
Стела ја запознав на една од оние седенки на кои сте повикани од пријатели на пријателите на домаќинот на седенката: не знаете дури ни како тој изгледа, не е јасно што се прославува, но набргу, по неколку пијалаци, сите набргу почнуваат да се однесуваат кон вас како кон стар познајник. Во вревата и турканицата се формираат кругови на сродности: во еден од нив љубителите на филмови жестоко дискутираат дали Франсоа Трифо учел од Алфред Хичкок или од Орсон Велс; во другиот станува збор за метафизичката заднина на детективските раскази што Борхес ги напишал заедно со Адолфо Биој Касарес, припишувајќи му ги на измислениот автор Бустос Домек; во третиот се проценуваат шансите за успех на новата герила во некој крај на Јужна Америка – на вас е да одберете каде ќе се приклучите.
Станот во кој бевме собрани се наоѓаше во една од оние четирикатници што беа изградени кон средината на XIX век на Avenue Foch, нешто пред да се извиши, во нивната близина, на Champ de Mars, Ајфеловата кула; таваниците беа високи, собите огромни. Но малку нешта внатре во него беа навистина стари; на ѕидовите стоеја големи платна на кои нивните автори се обидуваа, без многу успех, да сликаат во стилот на германскиот мистичен симболист Арнолд Беклин; покуќнината беше составена од парчиња мебел што им припаѓаа на разни епохи, но за повеќето од нив беше видливо дека станува збор за доста слаби имитации на стари предмети. По сѐ се гледаше дека жителите на станот се вселиле неодамна, и дека го собрале тоа што е внатре набрзина и не покажувајќи премногу вкус во одбирањето. По некој детаљ како да беше донесен од некои егзотични краишта – препариран оклопник-мравојад, индијански украс за глава од црвени и зелени пердуви на ара папагали, две вкрстени мачети за пробивање низ прашума, голем ѕиден килим исплетен од волна на алпака, со перуански шари. На ѕидот имаше и неколку стари примероци оружја од минатото; сето тоа беше некако поредено без многу внимание и како да си го беше нашло своето место тука само времено.
Но, она што се служеше како јадење беше, очигледно, нарачано од некоја скапа куќа за подготвување приеми: имаше сендвичи со кавијар, со чаден лосос, дури со џигер од моруна. Во големи количини се служеше пармска пршута, дури и нордиски специјалитет – сушено месо од ирвас; помеѓу сирењата го препознав францускиот roquefort (оној од најдобрата марка – „Société“!), италијанскиот pecorino, кој созревал потопен во бочви со црвено вино (поради што добил виолетова кора), шпанскиот queso manchego. Крокетите од ракчиња и паштетата од шумски птици беа одлични. Не можев да се воздржам и си ја преполнив чинијата.
Се пиеше, главно, текила. Јас испив, за почеток, една, па уште една.
Додека ја пиев третата, разбрав дека домаќинката, во чиј голем стан се одигруваше овој собир, е Јужноамериканка (од Бразил или од Аргентина – тоа остана нејасно) која од пред извесно време живее во Париз. Во еден миг некој ме донесе до неа и посака да ме запознае.
Стела – така се викаше домаќинката – ме погледна и ми кимна со главата.
„Ние се знаеме одамна“, му рече таа на оној што сакаше да нѐ запознае. „Добро што реши конечно да дојдеш“, ми се обрна мене.
Таа беше долгонога црнка, со доста темен тен во кој како да беше впиена некаква нијанса на кафе одвај малку ублажено со млеко; нејзините трепки беа речиси наполу склопени и таа низ нив само за миг го запре врз мене погледот, а потоа тој продолжи да се лизга врз луѓето и предметите околу неа, без да може да се задржи подолго врз нешто.
Носеше свилена блуза во боја на темна чоколада; околу вратот имаше бел ѓердан од ‘рбетните прешлени на некое животно – можеби на некој голем гуштер.
Јас се насмевнав и ѝ подадов рака. Беше очигледно дека се препознала; јас никогаш дотогаш не ја бев видел. Таа ги поткрена шарените перничиња со кои беше опкружена и ми направи место; неколкуте млади жени, кои седеа со неа на софата, се поместија малку настрана. Со еден многу природен гест таа ми ја стави раката околу рамената.
„Не требаше тогаш да си заминеш. Тоа беше наполно непромислено од твоја страна“, ми рече и уште еднаш премина преку мене со погледот.
Зборуваше певливо и со некаква нагласена благост во гласот, која воопшто не одговараше на нејзиното лице што беше лице на жена што знае што сака.
„Ти тогаш не ме послуша. И многу згреши. А толку ни беше убаво.“
Наоколу гостите вревеа расправајќи се околу прашањата поврзани за „крајот на историјата“ според Фукујама, постмодернизмот, теоријата за „глобалното село“, претколумбиската уметност, промените на климата. Се спомнуваа, одвреме-навреме, древната книга на Маите „Попол Вух“, исчезнувањето на Емброуз Бирс во Мексико, смртта на Че Гевара, цртежите на Наска-индијанците врз песокот од една пустина на југот од Перу, бракот на Фрида Кало со Диего Ривера, божеството „Пердувеста змија“ – Кецалкоатл, топлата морска струја „Ел Нињо“. Некои, очигледно, беа испиле некоја чашка повеќе и не можеа да си го контролираат изразувањето на емоциите. Мешаницата на гласови го правеше секое сериозно објаснување невозможно. Јас се помирив со тоа дека некогаш сум ја познавал Стела.
„Знаете“, им објасни таа на другите што седеа на софата, „ние требаше да се венчаме. Но мојот свршеник одеднаш имаше други идеи“ – и таа притоа покажа на мене.
„Се случува“, реков помирително. „Понекогаш човек може да донесе и погрешни одлуки“.
„Но, ти тогаш…“, таа не ја заврши реченицата, го испи во една голтка пијалакот од чашата и гневно ја фрли врз подот. Чашата се распрсна на парампарчиња. Сите од софата прекорно ме погледнаа.
Јас решив да прекинам да ја играм неблагодарната улога на непромислениот свршеник.
„Станува збор за недоразбирање“, реков, можеби малку прегласно. „Јас и госпоѓата Стела никогаш не сме биле заедно. Никогаш не сме се познавале“.
Стела ме прострели со погледот.
„Како не ти е срам“, ми просаска в лице. „По сето она…“
Таа одеднаш стана и, со малку несигурен од, замина во некоја друга соба. Сите што седеа на големата софа молчеа и се обидуваа да не гледаат во мене. Наоколу минуваа другите гости, бараа уште пијалак, од кујната слугинките донесоа, на голем подавалник, печена мисирка околу чии копани беа врзани панделки од розова свила; појавата на мисирката беше проследена со општо ракоплескање и извици на воодушевување.
„Јас навистина никогаш порано не сум се сретнал со госпоѓата Стела…“ ја почнав својата одбрана, но никој не ме слушаше.
Посакав да си заминам, но тоа ќе беше како некое срамно бегство. Се присилив себеси да останам.
Од некаде повторно се појави Стела, носејќи в раце некоја голема книга, која ми ја фрли, без да каже ни збор, во скутот. Стануваше збор за албум со фотографии. Кориците од албумот беа релјефни на допир – сфатив дека се направени од кожа на алигатор.
„Еве“, рече таа. „Еве ги тие сведоштва на нашите среќни денови“.
Не успеав ни да го отворам албумот, а таа ми го зеде од раце и почна да го прелистува. Фотографиите залепени по дебелите картонски страници на албумот беа очигледно стари, недоволно вешто снимени и пожолтени поради лошата обработка, или од старост, не беше јасно. На една страница Стела застана и покажа со прстот на некои од нив.
„Еве, еве и тука, еве… Ова сме ние двајца, еве… Еве, погледни, кој е ова овде?“
На фотографиите беа снимени двајца покрај некоја зграда во колонијален стил: девојката, според црната коса, беше најверојатно Стела; младиот маж покрај неа, во бели панталони и бела кошула со подвиткани ракави, по ставата прилегаше на мене. Но снимките беа неостри, лицата на нив беа само светли дамки, фигурите беа избледнети. Забележав дека оној што требаше да бидам јас беше бос; држев во рацете некаква пушка, а наоколу, низ дворот, шетаа пауни. Имаше и еден коњ, црн, оседлан. Сите фотографии беа снимени, се чини, истиот ден и во ист амбиент; судејќи по облеката, по архитектурата на куќата во заднина, а и по околината, тоа беше некаков тропски предел, можеби некаква „estancia“ во пампите на Аргентина.
Сите се наведнаа врз албумот и гласно го изразуваа својот восхит. Некои од нив го креваа својот поглед кон мене, а потоа се наведнуваа одново врз фотографиите.
„Јас те молев да не одиш, но ти остана упорен. Беше решен да одиш во таа војна и ништо не можеше да те спречи во тоа. После дојде глас дека си загинал во битката кај Арика…“ продолжи да ги набројува моите гревови Стела.
„Не знам кога било тоа“, реков јас. „Не се сеќавам“.
„Си бил само ранет, разбрав отпосле. Можеби при ранувањето си го изгубил сеќавањето. И сега доаѓаш и велиш дека на ништо не се сеќаваш. А еве, еве, тука ти стоиш, еве!“
„Но, ве уверувам…“ почнав јас чувствувајќи дека со секое негирање, упаѓам сѐ подлабоко во некаква стапица од која не можам да се извлечам, „…јас никогаш не сум бил во Јужна Америка и не сум учествувал во никаква војна. Станува збор за некаква случајна сличност, со некој сте ме замениле…“
„Треба да се засрамиш“, ми рече Стела. „Не можев никогаш ни да си помислам дека ќе речеш дека не ме познаваш. Бевме толку блиски… Ти дојде кај татко ми и го убедуваше дека имаш чесни намери… Тој те сметаше како син. Ние бевме свршеници, требаше да се венчаме…“
Јас почнав да се чувствувам виновен: и покрај моето спротивставување, сите наоколу беа убедени дека обвинувањата што ги истураше Стела врз мене се оправдани и дека јас сум постапил кон таа прекрасна жена како обичен никаквец.
Одеднаш имав една спасоносна мисла. Ми се стори дека тоа може да ги реши недоразбирањата.
„Чекајте“, ѝ се обрнав на домаќинката, „ речете ми во која тоа војна сум заминал?“
„Ох“, воздивна таа, „од кога тоа сме на ‘вие’? Господинот очигледно сака да се дистанцира!“
„Добро“, се поправив јас, „речи ми во која војна сум заминал?“
Стела се замисли за миг.
„Тоа беше боливиско-чилеанската војна, секако. Онаа што денес ја викаат „Пацифичка војна“. Да, таму во Андите. Ти сметаше дека Боливија има право да ги користи тие рудници на сребро. И си замина, сосема глупаво, како доброволец“.
Еден миг јас останав без збор. Мошне одамна бев прочитал некаде дека имало таква војна, дека боливиската војска претрпела пораз и дека потоа Боливија го загубила излезот на Пацифик, но тоа се беше случило во некое далечно минато.
„Па кога била таа војна?“ прашав.
Таа ги крена рамената и се сврти наоколу барајќи помош.
„Ако не се лажам – 1879 година“, рече едната од оние што седеа на софата. „Или – 1897, не сум сигурна. Станувало збор за тоа кој ќе ги користи рудниците на сребро во Антофагаста. Учевме за тоа во гимназија“.
Се обидов да бидам логичен и го употребив аргументот што ми се чинеше дека ќе биде пресуден во оваа бесмислена приказна.
„Знаете“, реков триумфално, „јас сум роден 1934 година. Ми пишува и во пасошот и секаде… Тоа значи… па тоа значи дека ни дедо ми не можел да учествува во тој судир, ако воопшто и чул за него – бил тогаш премлад за војна“.
За чудо, овој мој аргумент воопшто не остави таков впечаток каков што очекував дека ќе постигне. Некои од оние што ја следеа дискусијата ги кренаа дури веѓите во знак на недоумица, покажувајќи дека не сфаќаат што сум сакал да докажам со наведувањето на мојата година на раѓање и со спомнувањето да дедо ми. На лицата им се читаше одговорот: „Па, што ако?“
Стела ме гледаше со презир.
„Јас воопшто не мислам на твојот сегашен живот. Ни на мојот. Јас зборувам за еден од нашите претходни животи“.
Од кујната во тој миг ги донесоа палачинките што ги беа прелеале со јаворов сируп, а потоа врз нив истуриле и коњак. Го запалија коњакот и низ просторијата се рашири мирисот на прегорен шеќер; вревејќи и туркајќи се, сите им се нафрлија на палачинките.
На она што го кажа Стела, не можев да најдам соодветен одговор.
Бев испил премногу текила и чувствував дека ми недостига способноста за разложно анализирање на фактите; сѐ ми се мешаше – видените фотографии и војната во Андите, приказната на Стела и сребрените рудници во Антофагаста. Битка? Каква битка? Како сум се нашол во некаков град што се вика Арика, и што сум барал таму? Во некои мигови ми се чинеше, дури, дека сето тоа, сепак, има некаква врска со мојот живот и дека во тоа што необичната жена покрај мене на софата го тврди, има некаква смисла.
„Многу ми е жал“, ѝ се извинив некако неодредено на Стела. „Но, дали би сакала да ми кажеш како се викав тогаш?“ Таа ме погледна зачудено.
„Ни на своето име не се сеќаваш?“ праша. „Со тебе, навистина, нешто не е в ред. „Емилијано се викаше, мил мој. Емилијано Фернандес“.
Се разбира, никогаш не го бев чул тоа име.
„Емилијано Фернандес“, повторив јас, но тоа не предизвика никаков одглас во мене.
„Баш убаво звучи“, рече мулатката што седеше покрај мене на софата. „Емилијано!“ извика со воодушевување и ми ја стави раката врз рамото. Јужноамериканките, и Јужноамериканците воопшто, сакаат во разговорот да го допираат собеседникот. „Можеби можеш сега да се сетиш и на други нешта?“
Не, на ништо не се сеќавав. Сета таа приказна за мојот претходен живот ме обеспокојуваше и ме правеше несигурен.
Наоколу не стивнуваше вревата. Испив уште неколку текили, а потоа сѐ стана многу измешано и јас не сеќавам кога сум заминал оттаму и како сум стигнал до мојот стан.
3.
Помина оттогаш многу време, заминав од Париз, но таа случка остана во моите спомени од тој град како една од најчудните што сум ги доживеал. Името Емилијано Фернандес ќе се појавеше понекогаш во моето сеќавање, ќе си го повторев во себе како некаква загадочна мантра, ќе се насмевнев и ќе го одложев во албумот на нерешените загатки.
Еднаш се најдов на еден од најпрометните аеродроми во Европа – на оној во Цирих, каде што се вкрстуваат авионските правци што водат секаде низ светот. Чекав за врска – бев пристигнал од Скопје и до полетувањето на авионот за Амстердам имав неколку часови. Скитав низ аеродромот и ги разгледував излозите со скапите рачни часовници, огромните млечни чоколади и темноцрвените џебни ножеви на швајцарската војска, кога еден женски глас од разгласот објави дека господинот Емилијано Фернандес се моли да се јави на шалтерот за информации. Се сепнав. Стоев неколку мигови очекувајќи. Потоа пак се повтори повикот до Емилијано Фернандес и јас веднаш, без да размислувам, тргнав накај шалтерот.
Но, сепак не се решив да пристапам кон девојката што стоеше зад стаклената преграда врз која стоеше натписот „Информации“. Застанав малку понастрана и чекав да видам кој ќе се укаже. Стоев така најмалку половина час – не се појави никој што би можел да го носи името Емилијано Фернандес. Во меѓувреме, повикот до него уште неколкупати одекна на разгласот. Не, немаше никој таков.
Конечно застанав пред шалтерот и го изреков името на Емилијано Фернандес.
„Тоа сте вие?“ ме праша девојката од информации и ме погледна со сомнеж. „Зошто стоевте толку време настрана?“
Тоа значеше дека ме имаше забележано.
„Знаете, тој ми е пријател“, реков. „Мислев дека ќе се појави. Дали можам јас да ви помогнам?“
Девојката од информации беше воздржана.
„Ни треба господинот Емилијано Фернандес“.
„Пријател ми е, како што ви реков. Ако можам нешто…“
„Ни треба господинот Емилијано Фернандес“.
„Добро, што да му речам ако го видам?“
Девојката беше мошне претпазлива; очигледно дека ѝ бев станал сомнителен. Ми го побара авионскиот билет. Го разгледуваше подолго време, проверуваше, пак загледуваше, телефонираше нешто некому, нешто запиша.
„Па, вие ќе патувате заедно за Амстердам. Ќе имате можност да се видите во текот на летот. Но, сега ни треба тој лично“.
Не можев ништо друго да дознам. Постојав уште малку, потоа појдов кон назначениот излез.
Влегов меѓу последните во авионот. Стјуардесата ми упати една професионална насмевка и ме праша:
„Господинот Емилијано Фернандес?“
Завртев со главата дека не сум тој.
„Го нема“, му рече таа на главниот стјуард.
Јас седнав на своето седиште и ја отворив книгата водич низ Амстердам.
Кога слеговме од авионот, почекав да пристигне мојот багаж на кружната подвижна лента, ја кренав мојата црна патна торба со рачка на извлекување и тркалца и појдов накај излезот. Не ми се укажа можност да се запознам со Емилијано Фернандес.
Но, во хотелот ме чекаше непријатно изненадување. Уште додека го отворав патентот од торбата, сфатив дека тоа не е мојата торба. Сега најголем број од патните торби по аеродромите се многу слични, речиси сите се црни, со рачка на извлекување, со тркалца. Се разликуваат понекогаш според сосема ситни детали, кои во брзање можат и да се превидат, и јас, очигледно, бев зел нечија туѓа, сметајќи ја за моја. Внатре имаше уредно склопена пижама, неколку кошули, преслека, кутиче со лекови, книга водич низ Амстердам, бележник со адреси и телефонски броеви; на врвот стоеше убав темносин блејзер со сребрени копчиња, какви што тогаш беа во мода. Пред мене стоеше, расклопена, патната торба и јас се чувствував по малку непријатно, како да наѕирнувам во нечиј туѓ живот. Па, сепак, не се откажав од натамошното пребарување: желба посилна од обично љубопитство ме гонеше да дознам нешто повеќе за сопственикот. Ги завлекував прстите во внатрешните џебови и прегради и конечно го најдов тоа што го барав: претпазливиот сопственик си го беше запишал – за случај торбата да се загуби – своето име и адресата на едно сивкаво картонче. Таму пишуваше: Emiliano Fernandez, Avenida Narciso Campero, num. 124, La Paz, Bolivia. И телефонскиот број.
Стоев покрај отворената торба, со картончето в рака, и ги препрочитував и ги препрочитував тие десетина зборови безброј пати. Ми се чинеше дека сонувам. Имав впечаток дека сум влегол во лавиринт низ кој се разгрануваат многубројни ходници од кои секој завршува со слеп ѕид.
4.
Се јавив на аеродромот, тие го запишаа телефонскиот број на мојот хотел и бројот на собата, рекоа дека ќе проверат, дека ќе ми се јават. Ми кажаа, како утеха, дека тоа се случува доста често и дека, во најголем број случаи, изгубениот или заменетиот багаж се наоѓа – понекогаш и на некој сосема друг аеродром, на кој стигнал по заплеткани и не секогаш јасни патишта.
И навистина, веќе утредента ми се јавија дека мојата торба е најдена, објаснија дека таа останала на аеродромот во Цирих и дека со друг лет веќе пристигнала во Амстердам. Ми кажаа да дојдам за да ја преземам и да ја донесам торбата што по грешка сум ја земал.
Додека се подготвував да појдам на аеродром, ја отворив торбата уште еднаш. Го зедов в раце малиот бележник и почнав да го вртам. Тука имаше само имиња и презимиња и броеви на телефони; понекогаш и адреса. Покрај некои стоеше и некоја куса забелешка од неколку зборови на шпански. Некои од имињата беа пречкртани – можеби беа на умрени или на оние со кои сопственикот на бележникот се скарал. Под буквата У стоеше само едно име: Влада Урошевиќ, мојата адреса – Ловќенска 1, Скопје, Македонија, и мојот телефонски број.
5.
Откако се вратив во Скопје, имав многу итни работи да свршам и како по малку да бев подзаборавил на настанот со заменетите торби. Но една ноќ, некаде пред зори, ме крена од постела паничното ѕвонење на телефонот. Сѐ уште недоволно разбуден, ја кренав слушалката: еден машки глас зборуваше нешто на шпански. Јас знам неколку десетици шпански зборови, но тоа беше недоволно да го разберам непознатиот. Неколкупати се обидов да му дадам на знаење дека не го разбирам, но тој продолжи да зборува – темпераментно и патетично, како што зборуваат Јужноамериканците. Во тој порој од зборови, непознатиот се обидуваше да ми објасни нешто, како да ја спомнуваше војната со Чиле („la guerra con Chile“), имаше нешто во врска со рудниците на сребро („las minas de la plata“) во Антофагаста, со битката кај Арика („la batalla de Arica“), го чув, сигурен сум, неколкупати името на Стела, но не можев да разберам што сака да рече тој мој невидлив соговорник од другиот континент, и покрај тоа што вложуваше многу страст и речитост да ме извести за нешто што очигледно беше важно – за него, а можеби и за мене. Тоа траеше десетина минути, можеби и повеќе. И одеднаш – гласот реско исчезна, пропадна во некаква темна бездна. Јас напразно викав во слушалката „Ало, ало!“, никој не се одѕиваше, потоа дојде сигналот што означуваше дека врската е прекината. Стоев во мракот и чекав телефонот одново да заѕвони – но немаше нов повик. Не можев да заспијам, станав и – макар што надвор сѐ уште не беше разденето – почнав да си го подготвувам појадокот, погледнувајќи постојано кон телефонот.
Дали тоа беше Емилијано Фернандес? Дали сакаше нешто да ми соопшти? Или нешто да ме праша? Во каков однос бевме тој и јас? Каква тоа врска нѐ поврзуваше низ неизодливите ходници на времето и просторот?
Седев во кујната и го пиев полека чајот; прашањата се множеа, но на ниту едно од нив не можев да смислам прифатлив одговор.
По неколку вечери се решив и го свртев бројот што го бев нашол на картончето: ми одговори, на англиски, еден безличен глас снимен на лента: „Бројот што сте го барале не постои. Проверете го одново бараниот број“. И тоа се повтори неколкупати.
Утредента седнав и му напишав, на француски, неколку љубезни зборови на Емилијано Фернандес, објаснувајќи ја незгодата со заменетите торби, и ги испратив на боливиската адреса.
По речиси еден месец писмото се врати со налепница: „Непознат“.
6.
Постојат ходници во лавиринтот на времето, и низ еден од нив минуваше Емилијано Фернандес. Кој беше тој и од каде му е мојата адреса во бележникот? И зошто и јас чувствував потреба да го видам и да го запознам? И што беше тоа што се поставило како пречка за нашата средба? Чија свршеница беше убавата Стела – моја или негова? Што можевме да си кажеме еден на друг доколку би се сретнале? Имав многу прашања, но немав кому да ги поставам. Дали и Емилијано, исто така, има прашања што сака да ми ги постави? Можеби тој сѐ уште ме бара мене, како што го барам и јас него но, во обата случаја – одејќи по различни ходници, и во обата случаја – безуспешно.