Извадок од романот „Нишан“ на Блаже Миневски.

15.

И подоцна, кога веќе бев во Ајова, сѐ уште не можев да ја заборавам таа ужасна глетка: нејзината шапка потскокнува на брановите како да се потсмевнува, а јас не можам да си простам што не скокнав во реката, што не пробав да ја спасам, иако не знам да пливам. Водата не е толку длабока, си велам, водата, си реков, немаше да нѐ однесе двајцата: ќе се фатев за некоја гранка, ќе успеев да се довлечкам до брегот. Ќе ја фатев, ќе ја спасев. И така, со денови, велам, со денови истото, реков постојано истото; тешки зборови се тркалаа во мене, Дорунтина, штракаа и клукаа, покажуваа со прст: злосторникот, велат, се обидува да напише роман за злосторството; таа се дави, а тој трча да го фати возот, велат, трча, велат, небаре тој е последениот воз во животот! Имаат право зборовите, Дорунтина. Можев да го одложам истиот; можев да ја запишам годината повторно, сеедно. Сега само се тешам што не ја видов мртва, што не сакав да слушнам дека е мртва, и не сакав да видам никој, не сакав да прочитам ништо што ќе го потврди тоа. Можеби, сепак, не е мртва; можеби успеала да излезе на другиот брег, си велам, негде подолу, кај мостот; таму реката пливнува и стивнува, нели; и ти знаеш дека водата таму е одвај до колена. Може пак е некое нејзино чудо, си велам, некоја тајна, и затоа дури не слушнам дека е мртва, таа не е мртва. И потоа малку ми е подобро, велам, подобро, реков, полесно на душата.

Мислејќи на неа, и на нејзината шапка, шетам со професорот Стиф Липтоф низ кампусот во Ајова; зборуваме за приказната што ја пишувам, а во себе пак си велам ќе ја спомнам пред него уште еднаш, и уште еднаш ќе го замолам да ми ја каже новата адреса на Филип Демирџиски, нејзиниот пријател од студии; сепак тој не дозволи ништо да прашам: „Имаш многу нерасчистени работи во приказната, – вели – многу нејасни места. Мора да бидеш свесен дека драмата веќе се случила, и дека личностите веќе се минато. А бидејќи тие се минато, а ти раскажуваш отпосле, мора да се справиш со две времиња, – вели професорот нагрнат со шарена сенка од бреза. – И мора сите да ги сакаш подеднакво“, – додаде, јас кимнувам со главата, а паркот е празен; дури и птиците не се слушаат; колегите во Mayflower сега бездруго нешто читаат или ги завршуваат приказните според последните совети на професорот; впрочем сите веќе завршуваа, освен јас, Дорунтина; само јас не знаев како да продолжам; затоа барав дополнителни консултации.

„Ако не знаеш како да продолжиш, – вели професорот ловејќи ми ги мислите во воздухот, – измисли дожд или залез. Сѐ е полесно кога земјата испарува и кога денот завршува. Ретки се романите во кои воопшто не врне, – рече погледнувајќи во мене; во истиот миг ја почувствував колонската вода со која претпоставувам го мачка дури и вратот. – Писателот не мора да е безгрешен, – почна да ги турка предвреме паднатите лисја на патеката, – но мора да е објективен, – додаде застанувајќи пред езерцето во форма на срце. Туркајќи ги лисјето, постојано си ги гали рацете преклопени врз токата на ременот, а јас ја стискам папката пред мене, велам, папката, и молчам. И така молчејќи свртуваме околу езерцето: еднаш низ галебите, а вториот пат низ пајките. Потоа седнавме на една клупа под брезите, велам, брезите, реков, и одеднаш двајцата гласно издишавме. Мислам дека тоа сепак беше восклик за убавината што нѐ опкружуваше заедно со залезот и шумолењето на дрвјата. Замисли, восклик, Дорунтина! Каков збор, каква убавина! Се сетив дека истиот збор ден пред тоа го слушнав од Ана Комицка: седевме на истата клула а таа неколкупати воздивна како да свршува, велејќи дека всушност воскликнува од убавина. Пишува рефлексивна поезија и дискретно се интересира за мојот цимер Хорхе Хулио Габриел Еберте од Кукута. Сега во паркот бевме сами јас и господин Стиф, поточно бевме јас, тој и Цутика, зашто навистина постојано мислев на неа. Професорот ја имаше префрлено својата десна рака врз наслонот на клупата, па оддалеку бездруго изгледаше како да ме прегрнал. Кога би нѐ видел некој од другиот брег, сигурно би помислил дека сме љубовници, иако јас, – барајќи да прошетаме со молба да ми помогне а потоа и да прочитам како ја продолжив приказната, – веќе имав решено веднаш да го плеснам по устата, ако се обиде да направи нешто повеќе од оние негови вообичани допири по рамото. Овојпат, за среќа, седеше сосема пристојно, навален на клупата, замислен и загледан во езерото. При таква, речиси нормална состојба, не можев ниту да претпоставам дека ќе се случи тоа што се случи подоцна, Дорунтина.

Долго не зборувавме ништо; дишевме гласно, ги гледавме галебите што се спуштаа како стрели во водата, и дивите патки што пливаа кон нив за да им го земат пленот. Два галеба пласнаа во езерото, а две пајки тргнаа кон нив, и тогаш одеднаш ме изненади мислата што го изненадила и грофот од Јасна Полјана: ‘Зошто симетријата е пријатна за очите? И што е тоа симетрија? И зарем сѐ во животот има симетрија?’ Ако животот е круг, си велам, и ако душата се преселува во вечноста низ линија од едната страна на кругот, тогаш зошто од другата страна на кругот нема исто таква линија? И навистина, како може да има вечност само на едната страна; ние веројатно сме постоеле и пред овој живот, но сме го изгубиле сеќавањето за тоа. Двата галеба летнаа без рипчиња во клуновите, а двете патки свртија во совршени кругови сред езерцето, едната лево а другата десно, и по истата патека се вратија на брегот.

„Мора да научиш да пишуваш искрено, – се јави најпосле професорот, – и мора да знаеш да ја ловиш темата претпазливо, како пеперутка; не смееш да је пресретнуваш; мораш да ја фатиш нежно, со мрежичка од интуиција, полека и тивко, – рече и замавна со раката во воздухот, – вака, – рече, – опитно и радосно, а дури потоа можеш да размислуваш што ќе правиш со неа. Мора да имаш своја тема, а гласот со кој ќе ја раскажеш мора да го откриш пред да почнеш да пишуваш, – шушкаше низ ретките заби, прекрстувајќи ги нозете левтерно, сосема внимателно, веројатно за да не ги истутка беспрекорно испегланите панталони со раб на колената. – Притоа, – продолжи, – секогаш имај на ум дека писател не си затоа што пишуваш, туку затоа што некој чита. Треба да те читаат, за да постоиш, – додаде. – Токму сега, еве точно сега, во овој миг, токму во оваа секунда, my darling mister Koko, ширум светот пишуваат еден милион секакви персони, туткуни и чапкуни, најмногу фрустрирани љубовџии што сакаат да ги сакаат сите жени на планетата, но, истовремено, за жал, во целиот свет во овој миг се читаат само десет или, да речеме, сто писатсли. Сите други пишуваат попусто. Јас, на пример, не знам ниту еден писател од твојата земја; значи во твојата земја не постојат писатели, – рече Липтоф нагласувајќи го тоа твојата со посебно задоволство, претпоставувам за да ме потсети дека на еден од часовите само Хорхе Хулио, амиго Еберте од Кукута знаеше дека мојата земја постои, но само затоа што баба му Урсула Курназ Еберте кога бил мал му раскажувала за некое осмо чудо на алхемичарите мудреци од Македонија. – Писател е оној што во овој миг, токму сега, има барем по еден читател на јужната и на северната хемисфера, а да не зборувам за меридијаните посебно. Напоредниците и да не ги спомнуваме. Значи, ако читателот не е твојот најдобар лик, ти воопшто не си писател. Писателот постои само затоа што постои читателот. Оттука, повторувам, писател е само оној што го читаат, – рече чистејќи неќаква замислена прашинка од панталоните. -Затоа не пишувај приказна што ја разбираат само оние што те знаат, и не се занесувај дека која и да е награда може да направи од тебе писател. Десетици писатели имаат добиено дури и Нобелова награда, а веќе никој не ги знае. Твојот омилен гроф, како што велиш, нели, оној од Јасна Полјана, умрел во 1910-та година, значи кога Нобеловата награда веќе десетпати била доделена. Ти знаеш дека тој не ја доби, но ја добија десетмина други, меѓу кои сега можам да се сетам само на Радјард Киплинг. Замисли, истата таа награда не ја доби, на пример, ни Марсел Пруст, ни Франц Кафка, ни Џозеф Конрад, ни Џемс Џојс… и ништо не им фали, нели… – замолча професорот галејќи ги рацете како да ги мие. – Сакам да кажам, – продолжи загледан во работ на панталоните, – дека и најголемата награда не значи ништо, а да не зборувам за наградите што си ги доделуваат меѓу себе негде таму, не знам каде, my darling mister Koko, во некое жолто крукче на картата, во некој омлет од гугутка, без шунка, – рече и тивко се насмевна, држејќи го свитканиот показалец врз устата, како што правеше секогаш кога ќе кажеше нешто посебно, некаква добра досетка или споредба.  – Верувај, –            додаде откако си го замазни носот со палецот и показалецот, како да го прави од глина, – јас не знам ништо дури ни за најголемиот, најнаградуван и најславен писател во твојата земја. Ако не знам, значи не постои, – рече. – Писателот умира во својата биографија, – додаде и ги смени нозете затегнувајќи ги ногавиците под колената. Мислам дека се згрозуваше од стуткани панталони, па затоа ги пеглавме дури и фармерките за да не го разочараме. Сега сакав нешто да кажам, нешто сосема друго, за симетријата, на пример, или за патките што пливаат како да одат; за галебите што секогаш ме потсетуваат на Џонатан Ливингстон, или барем, патем, ако може, некако пак да му ја спомнам Цутика, па дури и Филип Демирџиски, но тој очигледно не сакаше никаков разговор и не бараше никаков одговор, ниту пак очекуваше нешто да кажам. Затоа, штом ја отворив устата, тој веднаш ме чукна по рамото: „Кога ќе заврши овој Writers Workshop, кога ќе излезете од Mayflower со завршен курс по креативно пишување, а останаа само уште нешто повеќе од три месеци до крајот, ти, mister Koko, ќе заминеш дома; ќе заминат сите и, секако, сите веднаш ќе ме заборавите како човек, а можеби и како писател. Но, бидејќи секој што сака да биде писател, мора да е суетен човек, однапред знам дека вечно ќе ме памтите ако ви чепнам токму во неа, во суетата. А јас сакам да чепкам, – рече гледајќи ме со своето десно, мрзливо око во ногата. – Учителот треба прво да се мрази за да може некогаш да се сака. Се разбира, немам време за сите. Разговарав со дон Еберте, со оној Хорхе Хулио, амиго од Кукута, и со Фатос Дедели, оној со приказната за Дорунтина, знаеш, а малку и со Месиго Танга од Такасаки, и со miss Ана Комицка, се разбира, и, еве, сега, овде, со тебе. Отворено сакам да ти кажам неколку работи. Прво, ослободи се од патетиката; второ, меѓу претходната и следната реченица прескокнувај по девет реченици, девет добри реченици, како да водиш љубов на таоистички начин. Сите девет реченици можеш да ги задржиш за себе, за некоја друга приказна. Тоа е исто како да задржуваш сексуална енергија за следната средба. А сексуалната енергија може да биде претворена во душа, знаеш. Колку повеќе реченици задржуваш во себе, толку посилни се речениците што доаѓаат една зад друга. Двете реченици што ќе ги напишеш, ќе бидат доволни, ако имаш девет реченици меѓу нив што ќе ги задржиш во себе, само за себе. И, се разбира, избегнувај колку што можеш да ги спојуваш со сврзници, или, не дај боже, со некакви модални зборчиња. Тоа се сексуални помагала на книжевната порнографија, а во неа може да уживаат само импотентните читатели. Спојувај, значи, со енергијата на деветте реченици што ги задржуваш за себе, и така никој не ќе може да ги раздвои или прескокне. Сврзниците се празни места низ кои трча здивот на бездарниците. И трето: само големите теми прават големи романи. Фати ја темата како пеперутка, веќе реков, но не чекај ја во заседа, барај ја, но не како џукела, не бркај ја со обесен јазик, mister Koko. И, секако, откриј го навреме вистинскиот глас што ја раскажува“, – вели Стиф Липтоф галејќи го мазниот наслон на клупата; чувствувам како му трепери дланката, и како истиот трепет се пренесува на седиштето, а потоа преку ногалките се спушта во тревата. Исто како твојот трепет во јагликите, Дорунтина. Долго просторот само трепереше, а тој молчеше гледајќи во галебите; потоа тропкајќи со раката зад мене рече: „Не пишувај, ако не мораш. Писател си затоа што мораш, а не затоа што сакаш. И запомни: пишувањето од глава, врз спомени, соништа и туѓи судбини, заврши пред сто години со славниот Анхел Мунте. Измислувај документи, документирај измислици, и никој нема да знае што е вистина, а што лага; што е твое, а што туѓо. И Данте Алигиери, поточно Алигиери Дуранте, најголемиот италијански поет, во својата „Божествена комедија“ вклучува многу делови од Платон, Аристотел, Цицерон, Виргилиј и Тома Аквински, па никому ништо, – додаде. – Впрочем, вистина е она што ќе го напишеш ти, а твое е она што ќе го напишеш добро. И затоа никој никогаш не се осмелил да му забележи на твојот сакан гроф од Јасна Полјана за сето она што позајмил од Михајловски-Даниљевски. А зошто? Затоа што ништо не постои без грофот, како што постои со грофот“, – заврши свртен како да ме гледа само со едното око. Всушност, професорот имаше десно мрзливо, подзаспано око, Дорунтина, велам, око, реков, и знаев дека не ме гледа со него, иако е свртено кон мене како бочен трепкач на автомобил; мораше уште малку да се сврти за да ме види со левото. Со него сега ги гледаше само моите раце врз папката во скутот; папката во која ги чував сите верзии на приказната. Внатре беше и новата глава за дедо Никита Нушин, главата што ја напишав сношти, велам, сношти, реков, и сакав да ја прочитам, но сега веќе се премислив, се откажав. Навистина е патетична, си реков, но не знам како би можела да биде поинаква; многу го сакав тој човек, тој чудотворец заљубен во камења.

Како и да е, по сѐ што кажа, и по сѐ што премолчав, сега седевме загледани во езерцето: јас ги гледав бранчињата што се мрешкаа од ветрето, и еден јаворов лист што се нишкаше врз нив како шапката на Цутика. Иако тој со десното око гледаше во папката, знаев дека не ја гледа; другото око му гледаше во земјата, поточно во тревата што се спушташе до брегот; „Со Филип Демирџиски, еднаш месечно, правиме елитни забави во Де Моин сити; доаѓаат многу важни луѓе: издавачи, уредници, режисери, актери, маркетинг-агенти, масони, тиражни писатели, Евреи… Ако сакаш, можеш да дојдеш, – рече професорот, потстана и повторно седна, како нешто да заборавил: – Прости, ако те навредив, – додаде и, неверојатно брзо, како пеперутка со крилца од воздух, ме бакна во левото крајче на устата, исто како што Гилти го бакна Џемс Дин. Следниот миг видов дека стои пред мене, аплаудира со задникот и гледа во галебите што нуркаат во езерцето. Зад него паѓаше само неговата шарена сенка; сакав да станам, да го фатам за косата што му почнуваше од темето, велам, косата, реков, и да го фрлам меѓу шатките и патките, да го удавам засекогаш. Сепак, останав да седам на клупата и да гледам во сенката. Знаев дека секој човек, како и секое дрво, умира во својата сенка, како што ќе умрам и јас во сенката на овој магарешки трн што се клати пред мене, мерејќи го времето што останува; овој магарешки трн, дресиран да ме мрази, Дорунтина. И сѐ гледа, и сѐ слуша, а се прави дека ништо не гледа, и ништо не слуша. Знае дека професорот пак седна на клупата, ги затегна панталоните под колената, ги префрли нозете една преку друга и, гледајќи во папката што ја држев во скутотот, двосмилено праша:

„Како ќе продолжиш?”

„Со камен.“

„Каков камен?“- рече тој пикајќи ги дланките под бутовите.

„Камен како нишан, како знак…- подвикнав јас вадејќи ја ситно отпечатената глава за дедо Никита Нушин од папката. – Секој камен има своја тајна страна, – реков, – но таа никогаш не се гледа; таа може само да се допре, ако…“

„Тоа може да биде интересно“, – ме прекина Стив Липтоф, се навали, ја спружи раката врз наслонот зад мене и чекаше да почнам.