Извадок од книгата „Раскази од минатиот век“ на Виолета Танчева-Златева.

Гостинка

Ме посети едно дождливо попладне во средината на април. Во еден од оние денови во кои сѐ е обоено со несигурност и сомнеж во она што го правиме, како треперлива маглица над пределот обилно наврнат, стежнат од благодатна влага.

Како времето што се премислуваше дали да престане да врне и да го пушти сонцето да ѕирне од зад облаците, и јас се туфкав со моите раскази. Допишував понекој збор, пречкртував цели пасуси, ги преместував хартиите од едната на другата страна на масата. Никако не можев да се решам што да исфрлам, а што да остане, и во кои циклуси конечно да ги сместам тие што ќе ја преживеат чистката.

Срипав од столот раздразнета од својата неодлучност, го пикнав пенкалото во собраната коса и отидов до вратата. Ширум ја отворив и постојав миг-два на прагот вдишувајќи го свежиот воздух со остар мирис на борови од блиската шума. Облаците беа разотидени и сонцето повторно блескаше откај блискиот рид. Искапена од дождот, природата спокојно дишеше. Од гранките на блиската црница паѓаа бисерни капки врз разнобојните главчиња на расцутените цвеќиња, а од шумата почнуваа да се јавуваат птиците со своите црцорења.

Засрамена од својата тесноградост пред распуканата убавина на светот, воздивнав и се вратив зад работната маса. Го извлеков пенкалото од косата и одлучно почнав да го пишувам конечниот редослед на насловите. Одеднаш како да ми се отворија очите и сосем добро можев да согледам кој расказ ќе оди како пролог, а кој како епилог што ќе ја заокружи книгата, кој треба да се доработи, а кој треба да отпадне затоа што никако не се вклопува во целината.

– Конечно! реков самодоволно и победоносно ја кренав главата.

Стоеше на прагот и љубопитно ме гледаше.

Затечена од нејзината ненадејна појава, само ја отворив устата не знаејќи што да кажам. За секој случај, малку се поднасмевнав. Претпоставив дека е од долните куќи, млада домаќинка што дошла да ми посака добредојде во мојата викендичка.

– Повелете – реков најпосле, малку колебливо, па наместо како добредојде, зборот зазвучи повеќе како прашање.

Фрли брз поглед низ собата и ме погледна некако отскрајум, подоко. Рацете ѝ беа собрани под дождовниот мантил и во нив како да држеше нешто. Тоа малку ме растревожи, сурија разулавени мисли в миг ми поминаа низ главата. Но додека се премислував дали да се извинам дека сум зафатена и неучтиво да ѝ ја затворам вратата пред нос или сепак да глумам срдечност, таа направи чекор навнатре.

– Здраво – рече со јасен и сигурен глас. – Шетав по дождов, па ја видов отворена вратата.

Се подослободив кога ѝ го слушнав гласот – мек, треперлив. Сигурно е некоја сосетка од куќите наредени подолу покрај патот. Дури и малку се израдував што конечно се појави некој кој може да ја развее тишината во мојот мал дом. Мигум да ја разбие мојата самонаметната осаменост.

– Здраво! – реков насмевнувајќи се и станав да ја пречекам. Како наеднаш да се исплашив да не се премисли, да не се сврти да си оди и да исчезне ненадејно, токму како што се појави. – Јас сум Ирина!

Мојот глас одекна во одајата. Се засрамив од својата претерана срдечност. Не сакајќи да ја уплашам, се трудев да не ѝ се загледувам во шарените очи – веднаш забележав дека едното ѝ е сино, а другото зелено.

Таа не се обиде да ја подаде раката за поздрав, ниту пак ми го кажа своето име.

– Повелете – реков покажувајќи со рака кон двете фотелји во аголот на собата. – Времето е баш за топол чај. Може камилица?

– Камилица? Зошто да не?

– Баш убаво што наминавте, да разменам со некого збор-два. Човек овде не може да се надева баш на некое друштво…

– Јас не љубам многу да зборувам – рече едноставно.

– Ах, па и јас не сум баш некоја муабетчика! – соучеснички ѝ се насмевнав ставајќи ги филџаните на малото масиче.

– Но можам да слушам. Иако тоа обично е потешко од зборувањето.

Ѝ фрлив испитувачки поглед додека се поднаместуваше во фотелјата.

Веројатно од прошетката по дождот, лицето ѝ беше чудно озрачено, кожата како да ѝ дишеше некако самата за себе, одвоена од остатокот на телото. Во аглите на усните ѝ трепереше одвај видлива насмевка.

Молкум дувавме и потпивнувавме од чајот, кришум подзагледувајќи се. По некое време, таа се поднакашла.

– Како што реков, умеам добро да слушам – рече. А потоа, како да кажува констатација што не подлежи на сомневање, додаде: – Што и не се смета за некоја доблест во денешно време.

– Тоа е ретка доблест – реков. – За жал, наместо да слушаат, луѓето обично мислат на тоа што сакаат самите да го кажат.

Таа мирно ги впери во мене своите шарени очи.

– Јас не сум од луѓето – рече откако малку подолго ме загледа.

– Мислите, не сте од таквите луѓе – се поднасмевнав за да ја потиснам непријатноста што ми ја предизвикаа нејзините зборови. А уште повеќе – тонот со кој ги кажа.

Но таа не се обиде да се поправи. Еден миг продорно ме гледаше и потоа полека го спушти филџанот.

– Затоа дојдов – продолжи како да не ја слушна мојата забелешка. – Можеш да почнеш кога сакаш.

– Ах… не знам… што поточно…

Таа со господски гест покажа кон хартиите расфрлени на мојата работна маса.

– Можеш да ми прочиташ нешто од она што го работиш.

Неодлучно застанав пред бирото и почнав да ги кревам расказите фатени со спојки и наредени едноврздруго на три-четири купчиња. Кога веќе покажа подготвеност да ме слуша, сакав да одберам нешто навистина добро. Не знам зошто тоа ми се чинеше важно, но сакав да ѝ оставам добар впечаток.

– Само момент – реков збунето насмевнувајќи ѝ се – да видам со што да почнам.

– Што и да е. Одамна ми немаш ништо раскажано – рече едноставно.

Црвот на сомнежот повторно ми ја распрета утробата. Сигурна бев дека никогаш ја немам видено, а ваму… Занишав со главата за да ги растерам црните мисли и во тој момент посакав да се извлечам од разоткривањето пред непознатата гостинка. Помислата дека треба гласно да ѝ прочитам нешто од моите писанија ми го врати долгопотиснуваниот сомнеж.

– Јас и не сум некој голем раскажувач – реков. Сакав да звучам скромно, но сигурна сум дека поцрвенев, зашто топол бран ме жегна во вратот и лицето.

– Скромноста не е секогаш добра особина. А минатиот пат вистински ме трогна со приказната за таткото и синот.

Збунето ја погледнав обидувајќи се да откријам некои познати црти во нејзиниот лик. За миг пред очите ми затреперија одделни белези од неколку лица, чудно ми се измешаа создавајќи искривени ликови, но никако не успевав да ги дофатам и да ги склопам во една целина.

– Зар бев толку патетична? – се обидов со шега да го потиснам својот страв од неа, непознатата што седеше пред мене.

Таа и понатаму безизразно и со исчекување ме гледаше.

– Па, добро… да видам од каде да почнам.

– Едноставно – рече – оттаму каде што застана минатиот пат.

Со листовите в раце, со очилата паднати на носот, стоев пред својата работна маса не знаејќи што да кажам или да направам. Пред неколку месеци го прележав вирусот, тоа сигурно го паметам, зашто беше најтешкиот грип што некогаш ме закачил. А мојата неспособност да се сетам на гостинката беше неоспорна потврда на сѐ почестите шпекулации дека еден од неговите нузефекти е амнезијата.

– На пример, за своите стравови. Секогаш е добро човек прво со нив да се соочи – ме поттикна.

– Мислите, од што се плашам?

– Да речеме. А и она што те расколебува секогаш кога ќе стигнеш до некој јазол.

Колку чуден избор на зборови, си помислив.

– Баш утрово размислував за она што го пишувам – почнав. – Поточно, за она што сакам а не можам да го напишам.

– А зошто не можеш?

– Затоа што во некој дел од свеста ми се вовлекуваат најверојатните реакции на луѓето кои обично се нарекуваат најблиските и кои веруваат дека добро ме познаваат…

– Ти себеси си се нарекуваш писател? – рече гледајќи ме испитувачки со своите шарени очи.

– Па… мислев дека знаете – реков и ги раширив рацете пред себе покажувајќи на очигледниот доказ за тоа. Но во следниот миг нејзиниот продорен поглед ме расколеба. И сфатив дека тоа не беше прашање туку укор, покуда на она што го кажав.

– Па, би можело да се каже дека сум писател штом пишувам, нели? – додадов колебливо.

Ме збунуваше апсурдноста на нејзините зборови, чудното однесување, ситуацијата во која се најдов со нејзиното доаѓање. Прво рече дека одамна ѝ немам ништо раскажано. Потоа дека последниот пат сум ја трогнала. А сега, божем изненадено, сфаќа дека сум писател.

– Интересна коинциденција – рече. Почекав миг-два да ја објасни својата констатација, но таа само втренчено ме гледаше чекајќи да продолжам. – Значи, најблиските – повторно ме поттикна.

– Да, најблиските и малку подалечните… Ретко некој ќе прочита нешто, но никој нема да се стеснува да изрече суд според она што го слушнал од другите и да го пренесе пона…

– Јавното мислење? – ме прекина.

– Не, не јавното мислење. Искрено, не ми е многу важно – си признав.

– Тоа не ти е многу паметна стратегија како за писател – рече. – Но ајде да видиме што би рекле… блиските луѓе.

– Мајка ми токму тоа би го кажала: Боже, што ќе речат луѓето?

– А зошто човек мора да им угодува на луѓето? Нема голема логика во тоа.

– Но ние како да сме осудени да живееме така – се растревожив.

– Како?

– Па, да угодуваме и во сѐ да бараме логика, нели?

– Добро, да речеме дека е така. И?

– Па, и сестра ми ќе каже нешто слично, а татко ми ќе ги спушти очилата од весникот и ќе праша што толку ги вознемирило. А комшиите… ги замислувам како сочно преџвакуваат новодознаен детаљ од нашите животи. Просто можам да ги видам како кришум коментираат кога ќе се сретнат, ги покриваат устите за да не одвее ветрот некој збор во нечие начулено уво…

– Чекај малку – ме прекина. – Зар ти пишуваш за да им се допаднеш на другите?

Нејзините зборови ме фраснаа како камшик. Го погодија жариштето на дилемите што отсекогаш ме мачеле. Колку треба да се премолчи, а сепак да се каже потребното? Колку треба да се открие, а да не биде премногу? Треба ли сѐ да се каже, и по цена на недопаѓање, па дури и отфрлање? Дали раскажувањето во трето лице те заштитува од себеразобличување? Ти нуди ли азил од прогонството – повеќе од сопственото отколку од туѓото? Зар ти пишуваш за да им се допаднеш на другите?

– Тоа е маѓепсан круг и не треба да те загрижува – нишна одвај забележливо со главата. – Многу поважно е каде си ти во сето тоа, каде се твоите чувства.

– Па, тука се – реков неодредено кревајќи ја раката над натрупаната работна маса.

– Пишувањето е како животот. Најважно е зошто, од него произлегува како, а дури на крајот е кому…

Истрпнав од продорниот поглед на шарените очи.

Зошто? Како? Кому? Ме порази едноставноста на нејзините зборови. Зошто пишувам, се прашав, дали за да им се допаднам на другите? Дали да добијам одобрување од нив? Смешно! Па за мене пишувањето отсекогаш било начин на живот, едноставно како дишењето! И токму оттука произлегува како, а не од некакви однадвор наметнати правила, норми или принципи! А кому? Па повторно мене самата, мене некогашната, идната… И така се затвора кругот. Тргнува од зошто, струи како воздухот што ми поминува низ градите и повторно се заокружува со мене на крајот, таму некаде, во идното време…

– Колку едноставно! – реков кревајќи ја главата, восхитена од тоа сознание што ненадејно ме озрачи и го пронижа целото мое битие.

Застаната со пенкалото во поткренатата рака, насмеана – таква се видов во стаклото од прозорецот на спротивниот ѕид, кој потврдно ми го враќаше одразот.

На масичето во аголот на собата, од филџаните се креваше последната тенка нишка пареа, како последен здив на априлскиот ден што истекуваше на запад.

Јана

Работеше по цел ден. Напати и по осумнаесет часа.

Некогаш некоја од редовните муштерики ќе ѝ се јавеше уште во седум сабајле. Ѝ искрснало нешто итно, може ли веднаш да дојде?

Нив не можеше да ги врати. Не можеше да ги одбие. Да им каже дека уште спие. Дека денес сака да оди кај својот гинеколог. Дека е преморена. Дека синоќа останала до полноќ. Оти ѝ се јавила некоја од редовните и со заитан глас ѝ рекла дека ќе дојде веднаш, дека така ѝ излегло, утре оди на одмор…

Ретки беа љубезните. Оние што знаеја да додадат „ако може“ и „те молам“. Повеќето само се најавуваа. Се обидуваше да им објасни. Но тие не ја слушаа. Тие зборуваа. Тие мораа да дојдат веднаш. А таа, како знае, да најде време, да ги пикне меѓу два закажани термина.

Многу си ја сакаше работата. По цел ден беше наведната над креветчето во крајната соба од својот голем стан. Палејќи цигара врз цигара, ги мачкаше со млак восок и ги кубеше. Нивните нозе и препони. Нивните раце и пазуви. Нивните лица. Нивните појаси.

Ги мразеше влакната. Не даваше да остане ниту едно неискорнато. Сама им ги поткреваше гаќичките. Новите, посрамежливи, со жар врз лицето, ги потфаќаа тантелите од рабовите.

– Ајде, мила, не срами се – им велеше смукајќи од цигарата. – Сите овде сме женски. Јас сум видела, сум видела ехеееј! – И ќе додадеше како за себе: Пусто женско!

Со извежбани движења ги мачкаше со восокот и брзо но внимателно тегнеше нагоре. Мигум, во еден здив, да им ја скрати болката.

– Уште еднаш, па ќе свикнеш – велеше на нивните згрчувања. – Животот ти е борба, борба со влакната.

На крајот од депилацијата, со посебна пинцета ги потфаќаше и влакненцата што сакаа да се скријат, да останат внатре, забиени во кожата. Знаеше дека уште утре ќе ѕирнат од порите. Ќе му се насмеат на денот и на краткото здолниште, ќе ги засрамат девојките.

– Дојди пак ако се појават за десетина дена – знаеше да каже. – Ќе те поминам без пари. За толку признавам. А после веќе почнуваат да си излегуваат сите и ќе треба да ги почекаш за нова депилација.

Немаше муштерика што не ја сакаше. Оти не им беше само депилаторка и козметичарка. Знаеше да им ги сослуша маките и да ги посоветува, не само да им ги кубе влакната, да им ги стиска црнките од лицата и да им ги масира телата. Некоја ја изневерува мажот, друга ја малтретира свекрвата, трета има маки со учењето на децата, четврта оди на работа без пари, на петта не сакаат да ѝ го продолжат договорот…

Ретки беа оние што ги слушаа нејзините маки. Ќе ѝ се случеше некогаш да ѝ се испушти некоја воздишка. Да ѝ се искорне од градите.

– Што е, Јана? – ќе ја прашаше муштериката испружена врз белиот чаршаф.

– Ех, сестро, што е? Маки, како кај сите!

Но никоја од нив никогаш не ѝ ги разбра маките. Не можеше пред нив да си ја отвори душата за тоа што најмногу ја болеше.

Ја помина четириесеттата и уште пекаше по дете. Леташе времето, пустото, ѝ ги скусуваше надежите. Си поминаа годините, в неврат летнаа толку лета од една до друга ординација. Ѝ се смачи веќе од втори, од трети мислења. Од прегледи и контроли. Од давање крв и мочка за анализа. Од ехо-прегледи. Од апчиња и инјекции. Од нејзините проклети микрополицистични јајчници. Од сите пропуштени овулации. Од советите на лекарот да ги остави цигарите.

– Аман – ќе му речеше – уште тоа да го немам!

Душата ја болеше. За дете кое не можеше да го зачне, да го износи како секоја жена, да го роди, да го расте и да му се радува. Чудо доктори смени, чудо пари се изнададе! И зошто?! За ништо! Во ветар!

– Јана, ќерко, може така е пишано – ќе ѝ речеше некогаш мајка ѝ, не можејќи да ја гледа колку страда. – Мојата мајка ми велеше: Кој плаче за деца, од деца да плаче!

Знаеше Јана што сака да ѝ каже мајка ѝ. Знаеше дека пак ќе ѝ ја раскаже приказната за Никола. За да ѝ потврди дека има непрокопсани деца што знаат да ја запустат куќата, имотот, она што се собирало со години. Сакаше да ја утеши дека не е сета среќа на животот во децата. Дека и ним може нешто да им се случи. И нејзе ѝ умреле две од родените, па после уште посилно боли душата. Ѝ останала само таа, Јана, нека е здрава и жива, па како ќе рече Господ.

Не беше којзнае колку голем верник, но му се молеше на Господа. Палеше свеќи, оставаше дарови, со жаровити молитви во срцето им ги бакнуваше ликовите на светците, им оставаше пари.

Маж ѝ веќе крена раце, се откажа. Не било пишано, рече суво. Одеше на работа и се враќаше. Сенките под очите му потемнуваа. Снагата му стежна, пушти стомак. Косата му се проретчи, му обеле. Немаше тој веќе сили за гледање дете. Понекогаш ѝ ги раскажуваше шегите на колегите железничари, анегдотите од патниците, приказните за изгубените торби… Му го подземаше муабетот, се смееше со него. Но длабоко во себе чувствуваше некоја преграда што ја делеше од неговите муабети, од него. Се случуваше дури и да се пофати за лицето, за да го тргне тој превез што ѝ пречеше да се впушти во животот, таков каков што е, да го живее, па дури и – зошто да не? – да ужива во него. Не, превезот стоеше, сè подебел и подебел.

Телефонот ѕвонеше, муштериките се јавуваа, носеа свои пријателки незадоволни од другите салони, тетратката со закажани термини се полнеше, восокот се топеше и се трошеше. Се празнеа нејзините полици со кремови и парфеми. Нарачуваше нови, ја дополнуваше нарачката со млека, гелови и лосиони. Девојките мора да изгледаат убаво. Надвор ита животот, треба со мазна нога и светнато лице да се нурне во него. Треба да се грабне сета убавина од него, да се изживее!

Застаната во кујната, тропаше со ножот по штичката за сечење. Пред неа испаруваше месото во новото ростфрајно тенџере. Низ прозорчето навлегуваа боите на есента. Кришум погледна надвор кога чу весел писок од заиграните деца.

По лицето ѝ се тркалаа солзи. Од кромидот.

Детето

Водата на шпоретот пиштеше, остро и продолжително. Пекаше по сувите ливчиња на липата. А тие, кутрите, едно убаво мало купче мирисливи цветови, стоеја заборавени на работ од малата кујнска маса. Попусто чекаа да си ја навлажнат сувотијата во врелата вода.

Детето офкаше придушено. Ја криеше главата со рачињата и се подвиткуваше барајќи начин да се скрие под масата. Му пречеа столовите. Нивните дрвени нозе го удираа по слабите коленца.

Млекото надоаѓаше во бранови клокотејќи во белото тенџере со црвени рачки. Густата пена паѓаше врз вжарените плочи на шпоретот и исцртуваше жолти кругови. Низ собата се ширеше реа на изгорено.

Мајката викаше. Го плескаше каде ќе стигне и викаше, викаше… Не знаеше ни самата што. Нешто за проклетиот живот, за таткото што не се вратил синоќа, за доцнењето на работа, за немањето…

Бабата по вторпат се провикаше од својата соба. Уште еднаш да ѝ се измери притисокот – Ќе ме умре, тој пусти! – а и срцето ја боли, треба да јаде за да се напие апчиња.

Врз шарената мушама на масата растурени стоеја книгите на детето. Заборавени, дишеа со тага и чекаа да влезат во ранчето што плачеше фрлено на подот.

Обидувајќи се да стане, детето падна. Ја удри главата во работ на масата и болно заофка. Мајката му ја дополнуваше болката клоцајќи го по задникот. Не сакајќи, го поткачи и по половинчето. Одеднаш, писокот на чајникот ѝ навлезе во ушите и таа се стаписа. Боже, крикна, боже, што правам!? Се спушти на креветот, со сокри лицето со рацете и залипа.

Детето залаза како животинче накај отворената врата. Низ вирнатите очиња, надвор го здогледа утрото.

Почнуваше новиот ден.