Во сите дела на Божин Павловски се појавува една котлина, која овој писател обично ја наречува „мојата котлина“, која служи за локалитет на дејствата, но и за ознака на родниот крај на многуте од личностите на овие прози. Дури и кога настаните се случуваат далеку од неа, личностите се враќаат мошне често тука, за одново да заминат, но и одново да останат во некаков однос, безмалу во некаква зависност од некаков однос, безмалу во некаква зависност од овој крај со кој се врзани со нишките на раѓањето, потеклото, детството. Таа котлина останува во сите прози на овој писател како една невидлива оска околу која се вртат настаните, околу која кружат личностите кои се постојано во напор да се одделат од неа или да ѝ се вратат.
Во сите личности од прозите на Божин Павловски ’рти немирот на селењата, преврива некаква неспокојна, номадска крв. Во нивната свест, небаре од раѓањето е втисната како некаква архајска слика, наследена низ векови и поколенија, мрежата на патиштата по Балканот и светот што ги исчекува да ја поминат, како судбина и како неоповиклив повик. Поминувајќи од судбина до судбина, секоја идентична со секоја по тој свој скитнички знак што лежи врз неа, доаѓаме до некои општи, колективни одредби кои Божин Павловски сака да ги крене на ниво на национална судбина: сите негови личности го носат во својот животен пат тој проклетник на неспокојството, на несмирливоста, на недовршеноста. Сите лутања, сторени низ вековите и низ предочките колена, од словенските походи до печалбарските странствувања, како сѐ уште да живеат во нив, и како понатаму да ја определуваат нивната судбинска патека. Родниот крај, олицетворен во котлината, постои само како место од кое се поаѓа.
Во „Игра со љубов“, првата книга на Божин Павловски, сѐ е во дилемата околу останувањето и заминувањето. Од една страна стои котлината, родниот крај со татковските огништа, а од друга големото непознато, некој нов, возбудлив живот кој ги очекува оние што ќе се осмелат да запловат во него, пречекорувајќи ги познатите ридишта. Сите во оваа проза се наоѓаат во возбуда што ја предизвикува големиот бран на миграцијата што минува низ селата. И сите — селаните штотуку станати работници, учителите, децата — зборуваат или мислат за заминувањето. На сите им е одеднаш станато тесно, во сите почнува да копа гладта за пошироки простори, за нови, непознати гледници. И Драган Јаневски, и Рајакот Илија, па дури и белоглавото детиште Божин Павловски сонуваат да го напуштат своето село, како што го напуштиле веќе толкумина — Стојмир Сопотски, Сургун Јаневски, Мирко Јовановски, Киска Илиева, Дорче — синот на Станое. Само стариот Станое седи крај новоизградениот мост (пак: пат кон новите широки простори) и набљудува патници. „Навистина — вели овој старец — и ние сме оделе по светов, сме ѕидале куќи во Видим и Белград, сме продавале овци во Солун, ама оваа земја овде, малава котлинска сме ја имале на дланка за да нѐ потсетува дека треба да се вратиме. Сум белел платно во Тетово, и сум берел пченка во Војводина, но еве ме, на нозе сум се враќал. А ете, ова белоглаво детиште: ќе отиде еднаш одовде и веќе не го познаваш, ниту те познава.” Дали е тоа иден Миладин од Кина кој ќе се врати по долгите странствувања, сфаќајќи ја напразноста на патувањето?
Има нешто органско во текот на оваа проза: сѐ е во постојано протечување; нема одмор, нема застанување — тоа како да сакаат да го речат и речениците на оваа книга, напишани густо и збиено, без ниту еден нов ред за целото време на повеста. По својата фабула „Игра со љубов“ е еден контрапунктен сплет иа судбини: во едно село се заплеткува и отплеткува јазелот на животните патишта на неколку луѓе. Еден новоизграден мост, една љубов, една смрт, неколку заминувања и враќања: исечоци од секојдневниот живот, обичен и банален. Писателот како да не сакал да создава некоја особено исклучителна конструкција од сиот тој тек на настани — се задоволил да создаде еден исечок од животот, не негово згустено јадро.
Но, додека таквиот став можеше да биде основ за градење на една подолга проза каква што е „Игра со љубов“, во расказите од книгата „Фантасти“ се покажува недостатен: ја нема во нив згустеноста потребна за расказ, ја нема цврстината во градењето, заокруженоста. Тоа се кревки, лелеави раскази; писателот и низ нивната композиција и низ нивната структура како да сака да рече дека тука сѐ е премногу нестабилно, премногу хаотично за една целосна и заокружена градба. „Овој свет е растурен, размислуваше писателот, мојот молив не може да го собере на хартија“, вели Божин Павловски во еден расказ. Токму заради тоа ова се всушност раскази — ембриони, деформирани уште во настанувањето, честопати без вистински завршеток, без целосност. Единствен исклучок од тоа: „Тетка Николина“ — мала сентиментална кантилена за минливоста, поместена во чудниот декор на осамена куќа крај езеро.
Според своето дејство, расказите од книгата „Фантасти” се еден вид продолжение на судбините навестени во „Игра со љубов“. Честопати тоа се истите личности, а и времето е исто: сѐ се случува „во една пролет, кога во котлината се градеа бетонски мостови и кога животот мирисаше на голема иднина“, како што вели самиот писател во еден од расказите. Само темата се менува; всушност: се пресвртува. Личностите повеќе не се пред заминување, како во „Игра со љубов“: нивната опсесија е враќањето. Сите тие — и човекот наречен Игор од „Сенката на поетот Радован“, и човекот со лузна од „Можел да се вика Генади, овој маченик” и безимениот човек од „Паничар меѓу две држави“ и човекот со вреќа од „Човекот со вреќа, љубомора” и човекот наречен Антонио Варгас во „Антонио Варгас, патриот“, и Рајакот Илија од „Рајакот Илија, првиот пролетер“ — сите тие се враќаат некаде, го бараат своето потекло, својот роден крај. И сите напразно бараат; залудно го бараат својот почеток во времето и просторот. Нема континуитет, како да сака да рече Божин Павловски, не постои родната Итака за овие балкански Одисеи. Сѐ е лутање, хаос, искршоци.
Вака ја опишува својата котлина Божин Павловски: „Некои предели од мојата котлина и сега се примитивни. Луѓето заминувале во непознати правци, често на север, а потоа не се враќале. Оние што останале го имаат она што го наследиле од искони. Нивните млади поколенија го прават истото, одат некаде за да ја заборават земјата.“ Сите отсекогаш заминувале од тоа парче посно тло; одеднаш, во овие раскази се јавуваат луѓе што сакаат да се вратат. Во општиот бран на миграцијата тие луѓе што пловат против струјата изгледаат чудно, несекојдневно, Божин Павловски ги наречува „Фантасти”.
Тоа се збунети, конфузни, збркани луѓе: тие нешто сакаат, нешто прижелкуваат, нешто бараат. Се враќаат во родниот крај, но веднаш потоа пред нив се испречува пречка поголема од прејдените далечини: смислата на тоа враќање. Во сите нив постои длабок судир меѓу оној порив што ги одвлекол низ патиштата и просторите и желбата која ги донела назад во родниот крај. Тој судир тие не знаат да го решат: остануваат збунети, трагично распнати, неизлечиво растргнати во своите дилеми.
Всушност, читајќи ги овие раскази, на пат сме да се запрашаме: не се работи ли тука за една иста личност? Во овие тринаесет раскази судбините на личностите и така се мешаат, се поклопуваат: дали писателот од „Писателовата опсесија, кариерата” е лудакот од „Сенката на поетот Радован?“ Ист ли е печалбарот што се враќа дома во „Можел да се вика Генади, овој маченик“ со човекот со вреќа од „Човекот со вреќа, љубомора“? Дали е сето тоа, целиот тек на оваа книга, повест за една иста судбина што се мултиплицира, заборавајќи заради својата умноженост веќе на личните имиња и на индивидуалните белези? Расказите од „Фантасти” се раскази — загатки.
Во душите на овие личности владее збунетост. За една од личностите на овие прози Божин Павловски вели: „Веќе не можеше да го слуша гласот на разумот, на револтот, и тагата удираше по неговото срце како тапан , незадоволството од самата природа беше очигледно”. И навистина, незадоволството од самата природа е очигледно во овие раскази. Постојано пред нас, додека ги читаме овие раскази, избиваат недоразбирања меѓу елементите на природата, недоразбирања меѓу луѓето и природата, недоразбирања меѓу луѓето сами; тие недоразбирања, во чиј корен лежи незадоволството и неприфаќањето — како на „самата природа” така и на сопствената судбина, — Божин Павловски ги издига на нивото на едно своевидно гледање на животот кај своите личности. Тука, во овие прози, дијалозите постојано се судруваат, во недоразбирања, не наоѓајќи никогаш на целосно прифаќање од страна; во атмосферата постои секогаш еден напнат електрицитет. Оттаму секако и оној дисконтинуитет кој не владее само во судбините на личностите туку и во сѐ останато: во нивните мисли, во нивните дијалози, во описите на пејзажите видени низ нивните очи. Во однос на релативно мирниот тек на раскажување во „Игра со љубов“, температурата на раскажувањето во „Фантасти“ расте: се јавуваат невидливи и неочекувани премини меѓу внатрешниот дијалог и описот, меѓу дијалогот и објективното соопштување на писателот. Тука, во „Фантасти”, целата ситуација носи во себе хаотичност и несреденост. Хаосот не е само во душите на луѓето; тој е и во светот на оваа проза, во нејзината внатрешна структура.
Во „Фантасти”, вечните скитници на Божин Павловски, тие преселници, сезонски работници и печалбари, се враќаат во својот роден крај, сметајќи дека така ќе го најдат спокојот. Но немирот и незадоволството продолжуваат да ’ртат во нив. Судрени со смислата на враќањето, личностите на Божин Павловски се наоѓаат едновремено и очи в очи со смислата на своето постоење. Вратени во родниот крај тие одеднаш сознаваат дека хаосот не е во просторите туку во нивните души. Не е случајно што неколкуте од нив со крајот на својот пат кон родниот крај го наоѓаат и крајот на својот живот: тоа е единственото решение што можат во тој миг да го откријат и тие и писателот.
Тоа разрешување на смислата на враќањето во бесмислена смрт ќе се појави како најосмислена поента во романот „Миладин од Кина“, особено во неговиот прв дел „Розија“. Преку осаменичката смрт на печалбарот Миладин, кој откога ја обиколил земјината топка се вратил пак во своето село, сега веќе напуштено, и умрел заборавен од сите, Божин Павловски ја покажува судбината на сите свои личности. Миладин од Кина, тој македонски Улис, не се јавува никаде директно во романот. Но, неговата судбина лежи како ознака на судбините на сите останати личности од оваа проза: сите тие се сретнуваат со смислата на своите живеачки сретнувајќи се со веста за неговата бесмислена смрт.
Во „Миладин од Кина“ скитничките души на Божин Павловски се сретнуваат во градот. Но, градот е само една од нивните времени станици во бесконечното лутање. Тој, градот, ги собира нивните судбини во клопче, ги испреплеткува тесно, но не им дава одмор, вистинско засолниште, сигурност. Зовриен и хаотичен, градот ги меле нивните личности, ги гмечи, ги деформира. Јунаците од овој роман лутаат низ градот како низ лавиринт, напразно барајќи го црвениот конец што ќе ги изведе надвор. Но ѕидовите постојано се затвораат околу нив и тие, и кога се излезени надвор, се чувствуваат како заробени.
Задушлив и полн мијазмични испарувања, градот во романот „Миладин од Кина“ само уште повеќе ја наголемува несигурноста и неспокојството во личностите на Божин Павловски. Тоа е градот на периферија со нови станбени населби, со криумчари на опиум и со проституција прикриена под нови имиња, град полн со чудаци, особеници, со дојденци кои во него не можат да се снајдат и лутаат постојано низ него ни самите незнаејќи што бараат. Сѐ е тука нечисто: од куќите до моралното однесување на оние со кои се сретнуваат личностите на романот. Сѐ е во превривање, во безредие, во бесмислено преметкување; визијата на градот во „Миладин од Кина“ е една од највозбудливите и најсугестивните визии на градот во македонската проза.
Уште во почетокот на првиот дел од „Миладин од Кина“, на почетокот од „Розија“, писателот кој зборува во прво лице вели: „Овој празник нѐ потсети нас децата, Розија беше со мене, дека постои уште нешто поради што нејасно ќе патиме; а тоа е стравот, несигурноста и сомневањето.” Стравот, несигурноста и сомневањето се она што ги следи сите личности од овој роман: во сите ситуации тие страдаат поради темните страни што лежат во нив — од детството — во некои страдања што лежеле како тежок товар врз душите на предците низ многуте векови. Тие постојано бараат, но не наоѓаат; тие постојано лутаат, но не доаѓаат до целта никогаш. Всушност, барањето и лутањето е нивна перманентна состојба. И така е изгубена во маглите, а морето што се распостила пред овие вечни патници е нејасно и не ги покажува знаците и патоказите.
Нервозната реченица, изненадниот, неочекуван дијалог ја покажуваат напнатоста која лежи во атмосферата која ги окружува овие личности. Изнијансираното употребување на минато определено и минато неопределено време во определувањето на дејството ја покажува дестабилната рамнотежа со која овие личности балансираат врз бездната на апсурдот. Дури и комплицираната композиција на романот зборува на свој начин за разнишаноста на рамнотежата во душите на овие несмирливи патници.
Кон крајот на вториот дел од романот, кој носи наслов „Василие“, личноста која низ првото лице еднина зборува низ целиот роман дознава дека селото на „Миладин од Кина“ е урнато поради отворање на каменолом во ридовите. Симболот е јасен: нема враќање назад, минатото е избришано. Писателот, или личноста во чие име зборува, ги постава следните клучни, судбински прашања: „Неговото минато беше нејасно исто како неговата умирачка. Станува збор за „Миладин од Кина“, кого го избришале од земјава на најпрост начин. А зарем постои нешто јасно во врска со овој предел? Кога секнал животот во него, кои, покрај вечниот патник биле последните негови жители и каде поточно отпатувале?“
Еден друг е затворен. Во „Игра со љубов“ сите се подготвуваа да отпатуваат. Во „Фантасти“ сите се обидуваа да се вратат. Во „Миладин од Кина“ конечно сите сфаќаат дека враќање нема и дека лутањето е вечно. Поаѓајќи од локалната тема на печалбарството, Божин Павловски стасал до универзалната тема на вечниот скитник Ахасвер.
Влада Урошевиќ