Точно пред година дена, јануари 2016, го пишував огледот за поезијата на Димитар Башевски (1943), поточно за неговата шеста книга поезија Скршнувања (2016, Скопје: Слово). Поезијата на неговите зрели години тогаш ја нареков „залезна поезија“, што ја дефинирав како „поезија која го опева зајдисонцето на постоењето, личното, семејното, колективното“. Во таа смисла, во овој есеј-поговор, велам дека Башевски не ги затвора очите „пред смртта, напротив“, тој негува „култура на свесност за смртноста“.

Во овој оглед го имам истакнато следново:

„Стравот да не се изгуби допирот со Исконот го враќа поетот „назад“ во напуштените села, разурнатите куќи, затнатите бунари и извори, а ментално го води кон митските слики на Градината/Рајот, на Домот/Семејството, на Бунарот. Домот (куќата, селото, татковината, родината) во поезијата на Башевски е издигната на рамниште на „сакрален простор“. Во песната „Круг. Сеќавања“, се истакнува, непретенциозно, речиси наивно мудро, дека центарот (почетокот) на кругот и на кружницата е едно „малендаво селце“, дека колку повеќе се оддалечуваме од почетокот, толку подлабоко се враќаме во сеќавањето токму на него, на почетокот, на сакралното, свето „Селце“…

Денес, читајќи го романот на Д. Башевски Круг, во ракопис (кога сѐ уште не е книга, но веќе е роман!), имајќи ги предвид, макар бегло, неговите претходни романи: Туѓинец (1969), Враќање (1972), Раска (1974), Нема смрт додека ѕвони (1980), Една година од животот на Иван Плевнеш (1985), Сарајановскиот каранфил (1990), Дневникот на Ања (роман за деца, 1994), Бунар (2001), Братот (2007), Прозорци (2010/2013), па и книгата раскази Мајсторот (2013), не можам да го премолчам сознанието дека имаме работа со еден „роман на залез, роман за залезот“. Романот Круг е роман за свеста за смртноста, роман за совеста и нејзиниот театар на сенки, на сомнежи и гризодушја. Романот Круг прави исчекор од свеста за смртноста на човечкото суштество кон свеста за смртта на човекот, на мажот, на писателот, во конкретно време и конкретен простор. Романот Круг е роман за последното враќање, роман за кругот на постоењето, роман за смислата на постоењето втемелена врз исконската носталгија по родното огниште.

Само родното огниште може да биде смртен одар. Тоа нè влече за рака невидливо цел живот, како нишка која нè воведува во лавиринтот и, на крај, повторно нè изведува од лавиринтот. Носталгијата. Онаа тивка љубов спрема домот, онаа потреба да го сочува својот идентитет, да се прифатиме такви какви што сме родени, заедно со пелените и со мајчиното млеко, заедно со првите звуци, глетки и мириси. Носталгијата е копнеж по „своината“, онаа почетна, челна, своја, а често неосвоена и неусвоена. Ни треба најмалку еден живот за да се прифатиме кои сме и што сме. Ни треба најмалку еден живот за да го разбереме, длабоко чувствено и без заблуда својот идентитет – она „кои сме?“, што сме, од каде сме, како сме, зошто сме, чуму сето тоа, до кога сето тоа, има ли почеток таму кај што има крај, мораше ли да биде токму така како што беше или можеше да биде поинаку? Ни треба да ја почувствуваме, да ја насетиме близината на крајот, на скончанието, за да се помириме со себеси на тој начин што ќе си простиме себеси и ќе им простиме на другите, ама и ќе отидеме отаде прошката, ќе отидеме зад драматичните страсти, во пределите на благата рамнодушност, во добродушноста. Конечно, во отсуството на мислата и присуството на чистата свест за постоењето. Постоењето подготвено за преобразба, за селидба во „вечниот дом“.

Така се стига и до онаа точка во којашто кругот ќе ја испише совршено кружницата, ама ете уште не е дојден тој Час, патувањето трае, враќањето му пружа шанса на сеќавањето, а сеќавањето ја отвора кутијата полна глетки, флешови и спомени, па треба да се размисли за „почетоците“, за првото крштевање и првата грешка. Потем, неизбежно, и за последното крштевање и гробното место. И не треба само да се размисли, туку треба и да се избере. Тоа зависи од нас, за разлика од грешката на другите што не можеме да ја поправиме.

Но, и грешките имаат некоја своја длабока смисла и не треба да се сфаќаат приземно, како што обично правиме. Некогаш грешките се симболични пораки во коишто е навестена животната приказна и е означен пристапот до смислата на нашето пребивање во светот на живите. Таква е грешката што младиот поп ја прави при крштевањето на тукушто родениот Д. Данаилов во селската црква во Макозар. Тој внесува погрешен датум во крштелничето. И става штембил врз таа грешка. Ја легитимира грешката. И потем живееш со свеста за таа грешка. И можеби грешката те тера на нови грешки? Или можеби правиш грешки од страв да не направиш, а животот си оди по полето. Мине преку реката, како Сенка. А ти седиш во купето на возот со два вагона и се прашуваш со кого патуваш и кои се двајцата чудни патници спроти тебе, во купето. И почнува поривот за раскажување. Оти приказната може да ја обнови изгубената смисла. Приказната создава ред, колку и да било големо безредието во животот.

Романот започнува, in medias res, со размисла околу изборот на гробното место, на тој хронотоп на „вечното живеалиште“ (каков оксиморон, каква противречност: животот е минлив, а смртта е облик на вечен живот, жива смрт!). Главниот лик, и раскажувач едновремено (Д. Данаилов), решава тоа да биде на гробиштата во неговото родно село Маказар, кои се „по мерка на човекот“, „скромни и складни“, „под крошни дабје“, кај што „се шири мирис на перуника“… Таму, вели раскажувачот, „ќе се допрат почетокот и крајот.“

Кога се одбира едно место, а се одбива друго, самиот избор покажува извесен отпор спрема одбиеното место и извесна присност спрема одбраното. Одбраното место не е само прашање на избор, туку и на одбраност, на извесен рафинман, на извесна хармонија, естетика и етика заедно, во едно. На тој агол на строежот на романот (неговата структура) е поставен наративниот рефлектор, окото кое посматра и кое создава романескнен амбиент за да може раскажувачот да раскажува. Раскажувајќи, ликот го создава светот на романот и ги подотвора портите/порталите на коишто романот ќе општи со читателите. Читателот на Круг на Д. Башевски влегува на прагот на романескниот свет токму онаму каде што се наѕира живописната и пасторална глетка на селските гробишта во Маказар, некаде на полпат меѓу Битола и Ресен.

Но, како и секој добар роман, и Круг има повеќе влеза и повеќе излеза. Сите водат надвор, а враќаат назад. Се отвораат во младоста, а се затвораат на старост. За едно македонско „дијаспорично“ село од каде што најголем дел од жителите мигрираат (заминуваат на гурбет, стануваат гастарбајтери, одат јабана, се иселуваат – зависно за кој крај на светот ќе се одлучат и во кое историско време се случува селидбата!), природно е што селото е испустено, а гробиштата „живнуваат“, растат, се пополнуваат. Повеќето иселеници, на крај на животот, стануваат повратници и оставаат аманет да бидат погребани на гробиштата на родното село. Такво село е и Маказар. Парадигма на македонско село и на Македонија: живите ја напуштаат, мртвите се враќаат. Македонија, едно големо гробје, едни гробишта, една смрт, една грамадна Грешка во прилог на носталгијата! Македонија, вековен копнеж по Родниот Крај!

Вториот влез/излез од романот Круг на Башевски е сонот. Сонот кој прераснува во роман и романот кој се претвора во сон. За разлика од Портата на селските гробишта, сместена на рамките на романот, влезните и излезните, хронотопот на сонот ги опфаќа рамките на животот, делумно живот во сеќавање, делумно живот во случување/збиднување, ама секогаш по рабовите на сонот. Животот се одвива на меѓите на сонот, создавајќи илузија за стварност ама низ опомена дека стварноста се одвива во границите на ониричкото. Сонот, по правило, пружа отпор спрема здравиот разум, му се измолкнува на разумниот и разложен говор. Овој роман-сон на Башевски е во потрага по смисла, по разум, по некој внатрешен ред кој ќе го преведе бунилото во свест, кошмарот и ноќната мора во логична приказна.

Кога започнува наративот со сонот, на самиот почеток на романот (првата ноќ по враќањето во родното село и куќата во тоа село во којашто се создавал Домот на главниот лик), читателот очекува дека сонот ќе трае кратко и дека набргу ќе заврши. Обично соништата не траат долго. Ако треба, тие ќе се повторат, ама имаат крај. Овој сон – роман на Башевски трае колку и самиот роман. И тој сон се преобразува во лавиринт низ којшто се движи главниот лик/раскажувач, живеејќи и сеќавајќи се на животот. Главниот лик, во животот, онака како што е раскажан во романот, прави иди-ми-дојди-ми на релација Главен град (Ејпокс – Скопје гледано од опаку) – Село Маказар (читателот кој го познава писателот Башевски, сакал – нејќел, го препознава во ова село од романот селото Ѓавато, ама тоа не ја менува суштината на романот, не го прави романот да биде добра фикција, напротив, само ја потврдува).

Во сонот пак, овој сон-приказна-роман, главниот лик еднаш излегува и на крај, еднаш се враќа во селото. Сите патишта водат од родната куќа во селото до гробиштата во (и на) селото Маказар, местото на првата „грешка“ во приказната на животот. Тоа е појдовната и завршната точка на ретроспекцијата на романот Круг. Тоа е тој симболичен и параболичен „круг“ според којшто е даден и насловот на романот. Тоа е оној Круг што овој македонски романсиер го опева и во своите песни, таму на поетски начин, овде на прозен. Таму поезијата е раскажана, овде романот е опеан. Зашто, да кажам недвосмислено, Димитар Башевски не престанува да биде раскажувач во поезијата, како што не престанува да биде поет во прозата. Затоа неговата поезија не е нечитлива, херметична и апстрактна, а неговата проза (романи, раскази) не е прозаична и линеарна. Ваквиот квалитет на овој роман се должи на визурата на сонот, на ониричката перспектива од којашто е изведена нарацијата.

Третиот влез/излез е како тајник на сонот, заправо како скришен влез излез на хронотопот на сонот. Во тој тајник (тајна врата, тајна соба, скришно место во куќата, место за криење) се сместени имагинарните ликови на двајца имагинарни сопатници (имагинарни во смисла на книжевни ликови ама и во смисла на фиктивни конструкции на самиот Д. Данаилов). Се работи за еден непознат маж, интимен соговорник на Д. Данаилов кој го обожава Достоевски и една (делумно непозната) жена, која го потсетува на некое познато нему лице, ама сепак недоволно јасно за да ѝ го препознае целосно идентитетот. Основниот идентитет на интимниот соговорник наведен од раскажувачот е дека е „иследник-пријател“ (распрашувач, инспектор, „интерогатор“).

Идентитетот на иследникот не е независен од идентитетот на раскажувачот, напротив, постојано се определува низ призма на идентитетот на главниот лик/раскажувач. Се работи, прво, за една фигура на Двојник на главниот лик (пријател, толкувач) која содржи елементи на Сенка на ликот-раскажувач, заправо во овој имагинарен лик е проектиран архетипот на Сенката на ликот-раскажувач. За ликот на непознатата жена од возот може да се каже дека има постабилен и понезависен идентитет, па сепак во нејзиниот идентитет се проектира и нејзиниот личен идентитет, и идентитетот на раскажувачот. Во таа игра на идентитети е вклучена и нивната улога на „еден маж и една жена“, улога која ги пречекорува границите на личниот двојник. Жената е секогаш нешто повеќе од двојник на мажот! Во романот, идентитетот на непознатата жена се дефинира преку идентитетот на познатата жена-сопруга, па така се создава една флуидна нарација која постојано лавира меѓу реалното и имагинарното. Додека трае сонот, жената-сопруга е некаде далеку во странство, а жената-сопатник го придружува раскажувачот, каде и да се наоѓа: во возот, во хотелот во градот, во селото. Само просторот на мечтите не познава просторни граници.

Од друга страна, може да се каже дека и обратно, каде и да оди, присутна или отсутна, Жената го придружува Мажот (Ubi tu Gaius, Ia Gaya), и што е најважно, во приказната е присутна сенката на Љубовта. Отсуството на едниот или на другиот не менува ништо битно. Љубовта е константа, таа е како митска структура меѓу нив, темел на нивниот однос врз којшто може потоа да се подига куќа, да се гради ѕид, да се продава стан, да се жртвува нешто. Љубовта е обред со долга традиција. Соговорникот-иследник е синоним на совеста и свеста на главниот лик, неговата етичка и филозофска димензија, неговиот критички дух, неговиот просудител и судија. Не може да се каже чија улога е побитна во однос на главниот лик, улогата на иследникот или улогата на жената. Не се тоа улоги кои се подложни на исклучување и наддавање. И едната, и другата, се подеднакво важни, само што важноста се остварува на различен начин. Понекогаш мислам дека и Жената поприма својства на иследник, дека таа е другото лице на иследникот, дека таа е „три во едно“, негова љубов, негова совест, негов читател. Всушност, можно е и следново толкување: дека, имено, и Иследникот, и Жената се двете страни/лица на истиот Двојник, дека Двојникот има Јанусово лице сочинето од две Лица. Кругот се затвора кога ќе се склопи тројството, светото тројство на смислата на постоењето: еден човек, едно творештво и една жена.

Четвртиот влез/излез е отворен кон книжевната традиција, кон неколку писатели и нивните дела кои се претпочитани и, како такви, цитирани (наведени) во текот на романот. Станува збор за еден цитатен склоп на романескниот наратив, обележан од двете перспективи: метареференцијална (цитатна, интертекстуалната) и автореференцијалната (самопромислувачка, автоцитатна). Меѓу авторите на чиишто дела реферира романот Круг спаѓаат: Данило Киш, Хомер, Георги Господинов, Хосе Села, Дилен Томас, Вида Огњеновиќ, Драган Великиќ, Хенрик Ибзен, Хозе Милјас, а треба да се укаже и на тоа дека интертекстуални референци и цитати има и по однос на некои старогрчки митови (за Минотаурот и лавиринтот), за некои библиски митови (за Каин и Авел), за Илјада и една ноќ, референци на античките историографи (Тацит, Плиниј) и филозофи и др. Самата цитатност, иако го испишува текстот „од втора рака“ (како што вели францускиот теоретичар Антоан Компањон), всушност станува дел од романот и од неговата дијалогичност, а воедно станува битен дел и на толкувачкиот дискурс во романот. Коментирајќи бројни туѓи искази, раскажувачот, па – да речам овде – и самиот писател-автор на романот Круг, гради еден слој на нарацијата кој има автопоетичка димензија. Романот, значи, има еден слој во којшто гради една внатрешна, интерна поетика на романот, во којашто, воедно, се проектира и личната поетика на писателот-автор Димитар Башевски. Оваа поетика е артикулирана во облик на дијалог меѓу главниот лик и иследникот, но исто така и во облик на самопромислувачки критики и толкувања изведени во самата нарација (како сеќавања, дилеми, објаснувања, обвинувања). Во македонскиот современ роман ова е единствен пример за волку систематски устроена интерна поетика и автоинтерпретација, врз примери од сопственото книжевно творештво и во споредба со дела од туѓото творештво. Автореференцијалната и метареференцијална поетика на Башевски е ретка, парадигматична и не помалку критички и самокритички интонирана.

Оваа интонација има и иронично-саркастична димензија, но тоа повеќе доаѓа до израз кога се влегува во сферата на политичкиот дискурс, поточно кога се испишува поглавјето со Комисијата за лустрација во коешто е проектиран еден сегмент од македонскиот најнов „дискурс на моќ“. Тука се сретнуваме со петтиот влез/излез на романот Круг. Овој влез е отворен кон политичкото секојдневие на македонскиот постсоцијалистички амбиент, а особено интимно поврзан со политичките аномалии на македонската независна држава. Тоа, во романот Круг, е проектирано во извонредните, наративно-драматуршки сцени (поглавје) со лустрацијата на македонскиот писател Д. Данаилов, алиас Димитар Башевски (иако овој сегмент нема автобиографски карактер, туку е фиктивен, но прикажан толку документарно, што делува како можен и веројатен). Овој дел за мотивите и постапката на лустрација, вклучително и за самиот чин (состанок) на дискутирање и гласање (носење одлука) за лустрација на виден писател е еден од најшокантните, впечатливи, театрални и тензични делови на романот. Се добива впечаток дека ова собитие од грубата општествена и политичка стварност ќе биде и важен дел од романескната ситуација, но напротив, брзо се превозмогнува и на некој начин се запоставува, како нешто кое интимно и суштински не влијае врз личноста на главниот лик Данаилов. Останува впечатокот дека ова поглавје дава добра текстуална и драматуршка основа да се филмува, да се претвори во сценарио за филм… Шестиот влез/излез е отворен кон автофикцијата. Имено, романот Круг, колку и да е конципиран како фикција и изведен како слободна фикција, тој е во голема мера и автофикција, значи содржи елементи на автобиографичност и автореференцијалност. Раскажувачот се повикува често, ако не и постојано, на творештвото на авторот, насловите на неговите книги – романи се наведени реално, онака како што постојат во стварноста, во историјата на македонската книжевност (Сарајановскиот каранфил, Братот, Бунар). Ако се разгледа пошироко севкупното творештво на Димитар Башевски, ќе се најдат повеќе индиции кои укажуваат на тоа: сите главни женски ликови во неколкуте негови романи го актуализираат истиот прототип на жена (а овој пак веројатно еден ист праобразец/архетип на Жена), сеедно што тие некаде се наречени Лена, некаде Ана или Агна, селскиот хронотоп во неговите романи и раскази, сеедно под кое име (имагинарен топоним) ќе се наведат/литераризираат, секогаш ја повикуваат сликата на истиот архетип на македонско село, така што се препознава и неговиот литерарен/естетски хронотоп (Маказар, Сарајаново), што важи во извесна мера и за главните ликови на романите. Освен тоа, тематскиот фокус на Башевски е кохерентен и сосредоточен врз топосот на селидбата, враќањето, дијаспората, сето тоа поставено во еден специфичен временски и социјален мизансцен со елементи на македонската современост (од традициска патријархалност до политички конзервативизам). Тоа се потврдува и во овој негов, најнов, роман, Круг.

Романот Круг на Димитар Башевски го потврдува сознанието дека Селото, сфатено како парабола на Куќа, е едно од неговите сакрални творечки средишта. Околу овој средишен хронотопски стожер гравитираат сите други топоси: оној на семејството (често сведено на релацијата Маж – Жена, децата отсуствуваат, не се поставени на отворената сцена на романите) и на татковината. Симболично сфатено, селото е другото лице на градот, прото-поим за Град. Тука би укажала бегло на една разлика навестена во самите зборови/думи за село и град: зборот Град ја доловува идејата за градба (градење, строење/строеж, ѕидање, ѕид), за разлика од зборот Село, кој ја повикува сликата на вдомувањето, на населувањето, вселувањето, преселувањето и селидбата. Пасторалното опкружување на селото го прави посоодветно за отслик на првобитниот образец на живот и неговата приврзаност за „чистата природа“ како овоземен образец на Рајот и на неговата првичност (примордијалност, паганичност). Тука би додала и една друга асоцијација: ѕидањето или строежот (структурирањето) се одвива во сите просторни насоки: длабоко во земјата (бунар), на земјата (градина, врт), над земјата (куќа), сфатени не само конкретно туку и симболично: длабоко во потсвеста, ширум сеќавањето, внатре во домот… Можеби затоа поимот Село во романите на Башевски не е сведен на неговата вообичаена рурална претстава, туку израснува во топос со филозофска и со метафизичка димензија. Селото Маказар, имагинарниот топос на Башевски, е парабола на Македонија. Се работи за еден литерарен топос кој потсетува на „Кукулино“ на Славко Јаневски, според неговата книжевна, имагинарна и фикционална моќ, или на „Пасквелија“ на Живко Чинго. Затоа и допушта посложена интерпретација. Со романот Круг, Димитар Башевски создаде роман кој ги има сите предиспозиции да стане бестселер. Овој роман е читлив, интересен, драматичен, богат со содржини, стилски необичен, јазично складен, психолошки изнијансиран… Не фрустрира со некоја извештачена непристапност и нејасност, туку го води читателот и му го покажува патот. И се доживува како празник на романот.

Катица Ќулавкова