Извадок од романот Диссомнии на Игор Станојоски.
ПРВ ДЕЛ
Секој ја извикува својата вистина. Каков кошмар од нијанси.
Светлана Алексиевич, Војната нема женско лице
Сега е 25 јули 2014 година 1 часот и 15 минути по полноќ. Измина точно половина година од првата порака што ја примив од Каролина Јаневска на 25 јануари во 1 часот и 15 минути. Затоа токму во овој миг, симболично, почнувам да ги запишувам сè уште свежите сеќавања од изминатите шест месеци.
Потресите на креветот и шумењето на постелнината со својата здодевна и бесконечна повторливост не ме пуштаа од крајбрежјето на сонот. Со крајчето од десното око или со едно крајче од полусонот регистрирав светлина за која тогаш претпоставував дека доаѓа од полна месечина. Светлината се одразуваше од голите нозе на Настја, наизменично шетајќи од едната кон другата нејзина нога, ту врз задниот дел на листот од потколеницата ту врз потколеничната коска. Нозете на Настја ги доживеав како месечина за себе: ми се чинеше дека во малку изобличен вид имитираат полна месечина, па погибел, па новина. Месечевите мени се заменуваа со секое замавнување, што во најакутниот дел се случуваше приближно на секои 5-6 секунди. Замавнувањето, на некој сонлив начин, имитираше и лулање врз брановите на сонот. Во некои делови од полусонот ми се причинуваше дека за нозете на Настја некаде околу глуждовите се врзани две јажиња. Обете јажиња како во бајка излегуваа низ прозорецот и за крајот на едното јаже беше врзана месечината, а за крајот на другото јаже беше врзана една од автомобилските гуми што гореа долу на плоштадот. Со секое замавнување на левата нога на Настја, месечината се залулуваше како кога дете ќе го повлече својот хелиумски балон, а со секое замавнување со десната нога – автомобилската гума се занишуваше како да е детска нишалка. Полусонот веројатно поблажливо ме обгрнуваше во смирувачката интерпретација на нештата, оти вистинската ситуација воопшто не беше идилично детска. Всушност, полусонот ми ја поткажа идејата за гумата врзана за ногата на Настја само затоа што одвратната реа од запалените гуми на плоштадот како по јаже се искачуваше до нашиот хотелски апартман, подмолно провирајќи се низ невидливите процепи на прозорецот и на мојот полусон. Идејата за месечината врзана за другата нога на Настја, пак, веројатно доаѓаше од желбата да настапат времиња во кои ќе бидеме доволно расположени за спокојно да погледнеме кон небото, кое ќе биде пролетно, сино и ведро, без чад од оружје и изгорени гуми.
Некој миг подоцна звук на мала експлозија или истрел допре од плоштадот, и како силен бран ме исфрли подалеку од крајбрежјето на сонот. Се подисправив на перницата и погледнав кон прозорецот. Битката за заспивање беше изгубена.
– Зошто не земеш некои таблетки за смирување? – ѝ реков на Настја.
– Ахх… – само воздивна мачно.
Советот во форма на прашање беше бесмислен, но го изговорив веројатно затоа што на тоа потсвесно ме поттикна стравот да не ми префрли дека не ѝ сочувствувам. И онака дента се бевме скарале, за нешто што можеби тогаш ни се чинеше глупост, а подоцна стана битна одредница на нашите животи.
Станав од креветот и отидов во дневната, оставајќи ја Настја самата да ѝ води инает на несоницата. Верував дека без мене шансите ќе ѝ се зголемат. За себе си помислив дека ако направам пауза од лежењето, тогаш при следното легнување ќе имам поголеми шанси да заспијам, отколку кога би останал да лежам. Како и во секоја битка во животот, така и кога битката за заспивање е загубена, треба да се стане и да се консолидираат силите пред новата битка.
Станав тетеравејќи се и ориентирајќи се само според млаките зраци светлина што се прекршуваа низ искривените внатрешни ролетни и морничаво трепереа на таванот. Доаѓаа од некаде од долу и за себе си одлучив дека смеам да одам само до таму, каде што не фаќаат зраците, оти дострелот на секој можен залутан куршум од оружјето на плоштадот би се совпаднал со правецот на снопјето светлина.
Со поспан ôд го отворив и го вклучив лаптопот, па потоа го отворив ладилникот и извадив лименка пиво, досетувајќи се дека Б-витамините од пивото се добри успивачи. Пивнав и ја ставив лименката до лаптопот, не седнувајќи веднаш – стоечки поуживав во тоа единствено задоволство кое не се споредува со ништо, зашто му е својствено исклучиво на ладното пиво.
Згора-преку ги прелистав новите објави на Фејсбук и буквално сите тие, посредно или непосредно, беа поврзани со она што се случуваше на плоштадот девет ката под нас. Ниту едно маче, ниту една ѕвезда од реално шоу…
Зедов две лепчиња и ги ставив во тостерот, иако не бев сигурен дали ќе се покажат компатибилни со пивото во таа доцна доба. Потоа му се вратив на лаптопот. Некој беше објавил песна од новиот албум на Океан Ељзи, Коли навколо ні души – и таа исто така беше во контекстот на тревожните емоции што во нас ги предизвикуваше револуцијата[1]. Ја сакав оваа песна. Лаптопот не беше приклучен на звучници и звукот не можеше да допре до Настја во спалната соба. Кога наоколу нема жива душа, кога мојата не може да спие…
Звукот за нова порака натрапнички покри една нота од песната. Незадоволно го пренесов курсорот кон горниот десен агол врз црвеното знакче со бројот 1. И нека почека целиот свет, нема да те раздели од мене ниту нивната бодликава жица… продолжуваше песната на мојата омилена група.
И содржината на пораката, но и самиот јазик на кој беше напишана таа поделуваа врз мене со подеднаква моќ. Буквите од македонската кирилица ми се видоа инакви од украинските, потуѓи, ми се мешаа и ми се вртеа како да сум се опил уште од трите голтки пиво. Ги притворив очите и со поглед ги притиснав буквите кон мониторот како кон ѕид. Тогаш успеав да ја прочитам пораката, и од неа почувствував горчина по целата должина на хранопроводот, која заврши со грч во желудникот. Крвта почна да ми се крева кон главата онака постепено како што станував свесен за целата животна тежина на пораката. Во мигот кога таа тежина ме потисна доземи, тостерот ги исфрли лепчињата, а јас со трескот го заклопив лаптопот. Обата удара уследија едноподруго, зазвучувајќи како сообраќајна несреќа на филм.
Се вратив в кујна да ги намачкам лепчињата со путер додека се жешки, но забележав дека ми се тресат рацете, додека целиот под се занишува. Ги оставив лепчињата, за кои и онака го изгубив апетитот, и се вратив назад, па отидов до прозорецот и погледнав кон плоштадот, одглумувајќи пред себеси заинтересираност. Пак се вратив в кујна, па почнав да се траштам низ целиот слободен простор со исклучок на спалната, но тие 7-8 метри не ми ја лечеа клаустрофобијата. Во тој миг ми требаа 7-8 километри, 7-8 илјади километри… да ги претрчам со брзина доволна за да се изврам од себеси.
Ми се причини дека некаде од некое темно агле слушам гласови поинакви од оние што допираа од плоштадот. Гласови од минатото, од домот, од првобитниот јас. Кога му се вратив на лаптопот, како што ја препрочитував пораката и како што се помирував со нејзината содржина,така и срцебиењето полека отстапуваше, но горчината и стегањето во желудникот остануваа. Пораката гласеше: Почина дедо ти. И баба ти е многу болна, изгледа нема да издржи уште долго. Дојди ако сакаш да ја видиш.
Испраќачот на пораката беше некојаси Каролина Јаневска, име и презиме кои во тој миг никако не можев да ги ископам од нафталинот во кој одамна ги бев сместил сите спомени и траги од својот македонски живот. На нејзиниот профил на Фејсбук немаше ништо што би ми било од каква и да е помош. Единствената фотографија која содржеше дел од човечко тело, беше фотографија на женски стапала врз зелена трева. Профилот можеше да биде и лажен, но тоа не влијаеше врз содржината на пораката, која од кого и да доаѓаше, беше неспорно веродостојна и болна. Образите ми зажежеа под притисокот на онаа несекојдневна тага по загубената блиска личност. Кон тоа, тука беше и совеста – за да ме дотепа. Си помислив дека ако не беше таа (грижата на совеста), многу побезболно ќе минеше сѐ.
Кога успеав колку-толку да се соземам, забележав дека на Јутјуб е вклучена песна која на никаков начин не беше поврзана со песната што ја вклучив. Тоа беше некоја оперска арија, која на чешки јазик ја изведуваше Ана Нетребко. Очигледно, Јутјуб автоматски извртил неколку песни, кои по синџирот на поврзаноста постепено довеле до оперската арија. Изгледав неколку секунди од изведбата на Ана Нетребко, а потоа го исклучив лаптопот и отидов в спална. Настја беше заспала. Сигурно ќе ја разбудев за да ѝ раскажам за пораката од Македонија, само да не беше кавгата од неколку часа претходно. Ја изговорив со шепот молитвата Оче наш, на македонски веројатно за првпат по десет години, и потоа додадов уште неколку свои молитвени зборови за упокојување на душата на дедо ми – исто така на македонски.
Утрото се разбудив дури кога Настја веќе беше готова да излезе. Обично станував пред неа и ѝ подготвував топла елда, која беше идеална за наутро за пред работа, оти не се вареше, туку само се полеваше со врела вода или млеко, беше хранлива, здрава и слатка. Тоа беше нашиот омилен заеднички појадок, нашиот гастрономски бакнеж.
– Се успа денес. – рече приоѓајќи ми за да ме бакне в образ без никакви траги од вчерашната расправија. Го ценев кај неа тоа брзо ветреење на гневот. – Имаш готова елда в кујна.
Не реков ништо. Беше облекла темносиво костумче со здолниште до малку над колена. Изгледаше и отмено и привлечно. Жена каква што секој маж би посакал, си помислив во себе.
Се присилив да станам од кревет дури кога Настја беше в претсобје. Веројатно планираше да се обуе, па обуена да влезе и да ме бакне за „чао“. По целото тело го имав она непријатно чувство што се има по неквалитетен сон и главата ми тежеше. Ги пуштив рацете околу половината на Настја, онаму каде што ѝ беше набрано палтенцето, и ја гушнав топло. Шанел ми ги погали ноздрите. Ја бакнав во левиот образ, некаде поблизу до увото, па веднаш се оддалечив една педа, чувствувајќи некаква вина поради нерасонетоста.
Чувството на вина поради нерасонетоста, поради доцното станување наутро или дури и едноставно поради станувањето подоцна од другите, од некој друг – тоа чувство веројатно ми беше останато од детството. Поголем дел од родителите им го наметнуваат на своите деца чувството на одговорност за долгото спиење, иако здравиот и долг сон е една од најважните елементи на здравиот живот. Парадоксално е да се биде виновен за сон. Особено кога си дете…
– Ќе чекам да ми се јавиш кога ќе завршиш, океј? – ѝ реков на Настја.
– Да-да. Не би требало да трае долго. Можеме да се најдеме и во некој ресторан на ручек, а? Ај ќе се чуеме, па ќе се договориме, размисли. Те сакам, срце. – додаде потштипнувајќи ме на излегување. Уште еднаш констатирав дека во однесувањето на Настја немаше ни капка од кофите студена негативна енергија со кои заемно се полевавме последните недели. Се сеќавам дека тоа беше токму во периодот кога во светот стануваше модерно полевањето со кофа вода со мраз, т.н. бакет челинџ.
Се приближив кон прозорецот полека, одмерувајќи го во умот времето што ѝ е потребно да слезе со лифтот од деветтиот кат до фоајето на хотелот. Низ капките лапавичав дожд, што се спуштаа по прозорецот, погледнав кон Мајдан. Од деветтиот кат на хотелот Украина како на дланка се гледаше толпата луѓе, стутулени под шарени чадори и шатори. Потоа погледнав право под себе: вратата од црното бентли се отвори и Настја влезе.
Останав сам со себе. Во принцип, ги сакав овие мигови, кога целиот свет беше растрчан да ги решава своите проблеми, да ги исполнува своите работни обврски, а јас можев да останам дома со своите мисли. Ова најмногу ѝ годеше на мојата професија, но исто така и на целата моја замисла за животен комфор. Си го бев создал тој комфор, дел со борба, дел со талент, дел со шармот со кој ја освоив Настја, а ако се изразам повоопштено, би рекол дека сето тоа го постигнав благодарение на љубовта со која одговорив на љубовта со која ме прифати мојата нова Татковина. Ми годеше тоа што можев да бидам тој што капките дожд ги набљудува од внатрешната страна на прозорецот. Особено ми годеше тоа во хотелот Украина. Секогаш, освен ова утро.
Отидов в кујна и ја започнав својата утринска рутина, успевајќи да останам спокоен и да не мислам на пораката од ноќта, иако ја чувствував врз себе како сенка што се влечка по мене насекаде низ станот. Свесен бев дека по земјотресот што го предизвика пораката од Каролина Јаневска, ќе следат афтершокови и моето тело допрва ќе ги чувствува последиците. Го изедов женски скромниот појадок што ми го остави Настја, па ставив вода за кафе. Некоја минута подоцна мирисот на кафе допре и до најскриеното агле на кујната. Погледнав во магнетчето на ладилникот: Кога стануваме ние, Русинот веќе цел час не спие, пишуваше на него. Укажувајќи на разликите во временските зони меѓу Киев и Москва, алудираше на потребата да се стане рано затоа што непријателот е веќе буден.
Ја зедов шолјата и ја ставив до лаптопот. Ги наполнив градите и хукнав, па го отворив и го вклучив. Се обидов да шмркнам од кафето, но се подизгорев и ја плукнав назад несудената голтка. Дотогаш сè уште искрено одржував барем еден отсто надеж дека пораката од Каролина сум ја видел само на сон, објаснувајќи си дека спиев тешко и дека тогаш се сонуваат најужасните соништа. Сега таа надеж си пукна нежно како меурче сапуница. Од мониторот си светеше: Почина дедо ти. И баба ти е многу болна, изгледа нема да издржи уште долго. Дојди ако сакаш да ја видиш. Си помислив дека дури и да не беше така, дури и да немало никаква порака, самото сеќавање на дедо ми и баба ми само по себе ќе ми ја одржеше ужасната грижа на совеста.
Сега е 26 јули 2014 година точно на полноќ. Го продолжувам раскажувањето што го започнав вчера.
Во 2003 година го загубив целото свое семејство. Бев сосем млад. Се подготвував за приемните испити на Филолошкиот факултет во Скопје. Планиравме семеен излет во нашето планинско село, но мене ми гореше под нозе како на секој иден бруцош. Не сакаа да одат без мене, но пресече мајка ми кога рече дека ако ме остават сам, полесно ќе можам да се сконцентрирам на приемните. Дента кога требаше да се вратат, фиксниот телефон ме прекина во учењето. Повикот беше од полиција. Немаше потреба да се оди на местото на несреќата ни тогаш ни потоа. Ги донесоа во Скопје. Тоа веќе не беа тие, тоа беше смеса од изгорени раце, црева, глави. Тие веќе не постоеја. Полицајците се трудеа да ми објаснат како се случила сообраќајката, од каде доаѓал шлеперот, како дошло до судирот во средната лента и како излетале мајка ми, татко ми, три години помладиот брат и осум години помладата сестричка во седумдесет метри длабоката провалија. Бев речиси дете: имав потреба да го викнам татко ми да дојде да се разбере со полицаецот и не сфаќав како е можно тоа да биде невозможно. Татко ми одеднаш беше недостапен. Недостапни беа и мајка ми и брат ми и сестра ми. Недостапен стана целиот свет.
Ги пропуштив јунските приемни испити. Летото уште долго ги слушав гласовите на моето семејство во празната куќа. Плачев, рикав, се превиткував. Се одзивав кога на сон ме довикуваа и ја кинев постелата борејќи се да го дофатам рачето на 10-годишната сестричка и да не дозволам да полета удолу во провалијата.
Најнесфатливо ми беше тоа што тие не беа ниту живи ниту мртви, туку едноставно не постоеја. Кога поседуваш некој предмет, тој може да застари, да се расипе, па да биде стар, расипан, нефункционален, мртов, но нема сам по себе да исчезне. Поинаку е со живите суштества. Човекот може да биде стар, може да биде и со намалени функции, но подоцна туку одеднаш ќе го снема. Во реченицата „Тој е мртов“ некоректен е глаголот „е“, зашто „Тој не Е“. Тој не може да биде никаков и ништо, тој не постои. Размислував многу за ова во празнотијата на семејната куќа. Дојдов до некаков помирувачки заклучок дека ова е вака затоа што секој човек претставува систем од приказни. Системот од приказни на секој човек стапува во релации со системите приказни на блиските луѓе. Кога ни умира близок човек, тогаш умира неговиот систем од приказни, кој е врзан со нашиот систем од приказни слично како сијамски близнак. Дел од приказните од едниот систем се испреплетени со приказните на другиот систем. Тогаш неговиот систем од приказни се корне од нас, од крвта и месото на нашиот систем од приказни. И поради корнењето, нашиот систем од приказни станува дисфункционален и прашање е кога и дали некогаш ќе си ги поврати функциите. Ова корнење на системите приказни е чувство кое не може да се нарече ниту болка ниту жал, туку е едно единствено чувство кое не се споредува со ништо на овој свет и кое е многу посилно од обичната болка и обичната жал. Вака размислуваше 18-годишниот јас. Зародишот на оваа моја теорија беше во дедовото раскажување приказни. Кога бев дете, кога ќе му речев „дедо, ај уште една“, често ми одговараше „еве сме приказна“. Значи, ние сме приказна за себе. Секој човек е приказна. По смртта на моето семејство, се согласив со него. Потоа ваквата споредба ми се причини премногу упростена: сметав дека приказната со која може да се поистовети еден човечки живот не е проста и единечна, туку е цел систем од меѓусебно поврзани приказни. И тој систем од приказни е врзан со системите од приказни што би се поистоветиле со животите на нему блиските луѓе. Одев понатаму: како би можело да се избегне кинењето на системите приказни при смртта на блиските? Би се избегнало со непостоење на приказните: односно кога би се живеело без да се претставува систем од приказни. Без што не би постоела ниедна приказна? Веројатно, без јазикот… Јазикот им го дава материјалот на приказните. Затоа и јазикот ќе да е темелот и прапричината на меѓучовечката љубов. Јазикот е првиот виновник за болката по загубените. Нив ги паметиме по тоа што го рекле. Тоа што го рекле е текстот на нивниот систем од приказни. Тој текст преку дијалозите се вкрстил со текстот од нашите системи од приказни. Помислив дека некој може да ми го спротивстави фактот дека присуството на блиските луѓе ни значи и кога молчат покрај нас. Но, тоа е така само благодарение на претходните нивни говори со кои нѐ имаат придобиено, како и заради очекуваните идни разговори со нив. Нашата свест никогаш не е ослободена од сеќавањето и очекувањето на нивните зборови. Вака заклучуваше 18-годишниот јас. Оттогаш веќе никогаш не ме напушти фасцинацијата од јазикот и приказните.
Кон крајот на летото, кога веќе беше извесно дека ќе го пропуштам и августовскиот испитен рок, и кога бев толку истоштен, што силно се сомневав дека мојот систем од приказни ќе зацели по откинувањето на четирите најблиски системи од приказни, сосема случајно во еден весник видов оглас за стипендии за студирање во Украина. Во огласот пишуваше дека украинската влада во знак на „одличната билатерална соработка“ меѓу Македонија и Украина, донесла одлука да додели 10 стипендии за студии во Украина. „Стипендиите се еднакви со стипендиите што ги добиваат украинските студенти на соодветниот универзитет. Универзитетот примател обезбедува и бесплатно сместување во студентски дом во текот на сите години од студирањето.“ Во амбасадата на Украина бев примен од тогашниот аташе за култура. Ми го препорача градот Лавов, како најевропски и најукраински. „Тоа е престолнината на чистата украинска култура. Во Киев се зборува повеќе руски, има силно московско влијание и нема да ја запознаеш вистинската украинска култура ако отидеш во Киев.“ – ме советуваше тој. Ги послушав неговите совети.
Во Лавов пристигнав на 3 септември 2003 година. Украина ми го подари мојот втор живот. Во Македонија не оставив ништо на што би сакал да се сеќавам. Некои од другарите ми напишаа по некоја смс-порака. Другарките од класот ми побараа и е-адреса, но тогаш немав. Сакав да ги скинам и тие последни конци што ме врзуваа со македонскиот живот. Набргу во целост успеав во тоа, сменувајќи ја и сим-картичката на мобилниот. Многу блиски роднини во Македонија немав. За среќа, и татко ми и мајка ми беа единци во семејството. Живи беа само дедо ми и баба ми од страната на мајка ми. Контактот со нив најмногу сакав да го избришам, меѓу другото и затоа што сообраќајната несреќа кобниот јуни се случи „поради нив“. Тие живеат во селото – кај нив отидоа моите.
Всушност, сакав да ги погребам сите системи од приказни кои беа поврзани со системите од приказни на членовите на моето семејство, а бев свесен дека за да го постигнам тоа, морам да го погребам нивниот натсистем наречен македонско општество. За да го постигнам тоа, морав да му го прекинам крвоснабдувањето на тој натсистем, поточно збороснабдувањето, оти, како што заклучив подоцна, само низ зборот постои натсистемот од приказни наречен македонско општество. Со други зборови, му објавив своевидна војна на македонскиот јазик, бидејќи сметав дека токму тој најпрецизно го отсликува феноменот македонско општество. Размислував што друго, освен јазикот, го правеше македонското општество онакво какво што беше во годините пред моето заминување од Македонија. Која беше силата што раководеше со луѓето што ги среќавав на улиците на Скопје, која беше мислата водилка што ги будеше наутро и што го влечеше невидливиот конец врзан за нивните глави?
По смртта на моето семејство не бев способен за весели средби со моите
малубројни пријатели. Тоа лето повеќе набљудував, отколку што зборував. Бев
тажен, а тагата ми го отежнуваше секој збор што понекогаш принудно в продавница
или на улица го изустував. Набљудував и анализирав. Која е смислата на
системите од приказни на луѓето што ги набљудувам и која е натсмислата на
натсистемот од приказни, нарекуван македонско општество. Најпрактикувана
активност за голем број луѓе во македонското општество во таа 2003 година беше
т.н. пиење кафе. Натсмислата на пиењето кафе беше разговорот, а дури и самото
кафе како пијалак треба да се сфати како потсилувач на разговорливоста, поради
дејството на кофеинот. Се разговараше за пари, за работни места, за скапи
автомобили. Сепак, познавав многу луѓе на кои сето тоа им беше битно исклучиво
заради тоа што ќе зборуваат другите луѓе. А што ќе беше ако луѓето немаа
способност за зборување, ако го немаа јазикот како инструмент за општење? Ќе
беа ли посакувани скапите автомобили? – се прашуваше наивниот 18-годишник,
поставен пред предизвикот за преосмислување на светот. Заклучив дека сѐ се врти
околу зборувањето и дека натсмислата на натсистемот од приказни е токму
говорот, кој воедно е и основата и материјалот на сите системи од приказни, и кој
постои благодарение на постоењето на јазикот. Без јазикот, кој претставува ем
материјал ем цел и натсмисла, ни животот човеков би претставувал систем од
приказни ниту смртта човекова би била толку трагична.
[1] На 21 ноември 2013 година на главниот плоштад во Киев, Мајдан незалежности, започнуваат масовните протести кои подоцна ќе прераснат во граѓанска војна. Овие протести првично се нарекувани Евромајдан, а потоа само Мајдан, според местото на нивниот почеток. Поводотза Мајдан е непотпишувањето на Договорот за асоцијација со ЕУ од страна на тогашниот претседател Јанукович.