Извадок од романот „Она што беше небо“ на Владо Малески.
СВЕТЛИНА ИМ КРАДАМ НА ДРУГИТЕ
2 февруари. Ја преминавме Црна преку Расим-бегов Мост.
Дента останавме во Полчишките Колиби близу до селото Вепрчани.
Ноќта помеѓу 2 и 3 февруари ни помина на пат за селата Дрен и Смолјапи.
Ноќта помеѓу 3 и 4 февруари влеговме во селото Никодим.
КОГА СЕ РАЗДЕНИ, се разбуди без трески. Ја виде Девојката Од Корзо Што Излегла: под раскопчаното долго-палто се впил фустан од волнена ткаенка, а од кусите чевли излазиле до под голите колена плетени чорапи, ѕвездата предизвикува на беретката наддадена над челото безгрижно. И неа ја определија во Втората чета.
Ќе смрзне, помисли и го побара командирот.
– Некоја облека за другаркава – му рече Наум и пак се сврти кон неа, сега пламната во ушите.
– Јас не барам – изусти таа осипнато и зарошка луто во гламните среде колибата.
Зажали командирот:
– Да има… Но ќе соблечеме некој дниве. Зборовите не го изненадија. На крај краишта, ова е војна и значи: смрт без пресуда; и значи: ќе соблечеш мртовец за да заштитиш жив. Го изненади гласот: рамнодушен, без втрес, без трошка жалење, како да рече: „Ќе купиме во Тивар[1], само пари да присобереме.”
Во колибата слегол облак. Девојката Од Корзо Што Излегла сака да го врати секнатиот пламен и клечи над гламните расплачени, цедејќи ги очите низ клепките сплетени едниводруги.
Наум задиши на снегот. Бели копи на бела падинка се исправиле така што сите да го видат него. Од секоја копа парее дим. Гледа во копите-колиби и се праша: Во која ли е таа?
Од нив излегуваат војници, се враќаат и пак излегуваат, а неа ја нема. Не знае дошол ли, но секако чула: дошле. Па сепак не го побарала. Нему му е јасно: никогаш ништо меѓу нив не може да има, исто така како што никогаш ништо и немало. И покрај тоа, толку би сакал да го побараше…
Колибата се истури околу него. Девојката Од Корзо Што Излегла мина лута со заблуден поглед. Ги снема во третата копа нагоре. Стоеше вгледан во стапалките извлечени до третата копа, кога шепа му го разниша левото рамо.
– Војска, а? – рече Денко.
– Да – проусти Наум отсутно.
Потем малу:
– Кај отидоа?- праша.
На Денка очите му избегаа во удолницата. Одговори:
– На состанок.
– А ти?
Зарошка во џебовите, истргна некаква тетратка, скина ливче, извади потемнета кутија та истури во хартијата тутунова сол. Рече откога завитка цигаре:
– Јас на четни конференции, ова е друго…
Обајцата стоеја со очите овргалени во третата копа и молчеа. Денко прв прозбори:
– Што ми текна: се сеќаваш ли за приемниот испит во богословијата? Заедно влеговме, ти слаб а висок, јас со опинци и, да речам сунизок. „Пат и Паташон,“ прошепна некој. Не разбрав. Знаев: смешио нешто, оти го врзаа смеењето, одвај го изврзаа смеењето поради строгите погледи на комисијата од бради… Ти пееше убаво, ѕунеше собата: Мери, Томчо, стодрам алва. „Молитва“, повелаа. И неа токму ја кажа. А јас? И јас, само „Бројот пополнет”, рекоа, и… подобро излезе (освен што се јадоса татко ми Игно). Ти душа израскина додека се созеде…
Откога зазбори Денко, Наума фатија да го притискаат ѕидишта, витканикот со тутунова сол во неговата уста го закади со темјанов чад што му ги гризе ноздрите… Удираа, потоа, камбани во главата, а погледот, вратен откај белите копи, се драсна во разрожена срма на ветва одежда. Низ устата му избега крик:
– Молкни веќе еднаш!
Денко не молкна.
– Зошто се плашиш? Било и поминало.
– Толкупати ти реков: не спомнувај!
– А ти: А ти? Зошто копкаш?
Низ Наума бавно се завлечка одлив. Очите иссврдлеа во снегот пред нозете две водникави дупчиња.
– Не знаев, затоа… – голтна испокинати звукови.
Обајцата го слушаа ветрот што завиваше од скриените сртови над нив.
Наум:
– Како пцишта…
Ги посипа паќна прашина.
Денко:
– Да се постоплиме.
Во молкот на колибата се вовре Девојката Од Корзо Што Излегла. Наум првпат ѝ ги виде веѓите среде игривиот круг на пламенот. Склучени, помисли.
– Те викаат на состанок, другар Денко – рече зазбивана и пак му се врати на студот надвор.
Денко се сви сиот во еден грч и не достана. На него, надвиснат над пламенот – „Наттрчувач пред старт,“ помамно заигра црвеножолтуникавиот блесок на гламните. Сенки-лилјаци му трепереа на челото, на образите, на братката: штом ќе се спуштеа од челото подолу, ја отскриваа ту едната ту другата глиста на слепите-очи, и дишеа двете дрочејќи се и росеа со сето лице – „Кација нагорена!“
Најназад успеа да достане – „Зошто и кому зборам?” А збореше:
– Рече: „Говори искрено.“ Јас: полуискрено полунеискрено. Сакав и неа да ја видам но не кажав. „Детето,“ реков. Затоа сега викаат. Јас сум тука и тоа е сѐ. Кај мене нема десет чекори назад. Така рекол… а Ленин рекол и друго. „Човек што не греши не може да биде.“ Што и да сторат, прави се.
Наум виде: триаголничниот влез од колибата се затна. И пак: во триаголникот задраскаа белините. Седи така, сам, со фрлени очи во огнот и се обидува да мисли. Никаква мисла не му дојде туку му заѕунија туѓите зборови што ги чул: „Ќе соблечеме некој дниве…“ и „Ние не признаваме кога би. Има само она што има…“ Го обзеде чудна желба: да смогне да ги изговори онака како што беа изговорени: студено, убедливо, одлучно, без засркнување. Ги повтори гласно, но тоа беа разнишани слогови. Му се стори дека го затресе сношната треска среде лаежот. Се собра клопец. Тогаш пак се смрачи триаголникот.
– Овдека крај огнов – рече војник. И вториот беше војник. Само третиот со гуна и со крлук.
Наума како да не го видоа, зашто седнаа крај дрвата што стинееја, без да запрат да зборат.
– Тоа ти е, брате, војска! – рече Првиот Војник на српски.
Косовар, помисли Наум.
– Војска, да ни е жива! – рече Гуната.
– Баталјони, бригади, ехеееј! – се гласи Вториот Војник.
– Така, ами како. Да пукнат душманите!
Овчар, си рече Наум, следејќи ја пареата што се креваше од гуната. Што прави зимновреме во планињево?
– И треба да се храни – отсече Косоварот.
– Еми… треба, како не требало… живи луѓе… – исцеди Гуната недарежливо.
Вториот Војник ги преброја прстите на рацете, фати уште еднаш, та застана на третиот.
– Тринаесет овци ќе ни дадеш – рече.
– Доброволно – се накашла Првиот Војник.
– Еми… кога дошло… ќе дадеме, како не ќе сме дале.
И пак тој што броеше:
– Земјава ќе ја ослободиме.
– Амин, господи.
Првиот Војник извади хартија и молив.
– Јане, ти потпиши, оттука си та полесно ќе те најдат да посведочиш кога ќе се ослободиме.
– Плаќаме ние – рече Јане и го лизна врвот од моливот. – Еве!
– Ама не треба…
– Треба! – ја скуси расправијата Јане.
– Нов? – се сврти кон Наума,
– Нов.
– Одлично! – рече и излезе по Гуната.
Не знае колку време потоа седеше без мисла и без движење, кога колибата пак зовре вица-полна гласови. Зашушлеа сламата како улиште скакулци, заштракаа пушки во раце со мрсни крпи, запискаа мокри цепеници, смев се завитка со чад, испокинато попевање се задуши во вријавецот.
Наум излезе пред триаголничниот влез. Го виде Денка што се нишаше надолу откај третата копа. Овој зазрачи. Со еден краток удир веѓите му го издиплија челото та титовката избега погоре. Мустакот тојчас му го руши свирка. Застана пред него и објасни:
– Ова е маршот на Бригадата. Го знаеш?
Наум нишна глава одречно.
– Ќе те научам. Што да ти затреба, Денко е тука. И за вас збореа: „Новите да не сетат дека се нови.“
– Критика? – го прекина Наум.
– Не. Самокритика. Не ми требаше, зашто за друго ме викале. А јас онака, како тебе, сѐ по ред…
-И?
– И ништо. Поправо, не ништо туку… кандидат!
Застана малу, погледна накоцорено во Наума и придаде:
– Ленин вели: три точки: програма, организација и членарина. Ние тука само првите две. Третата… па и третата, ако земеш… членарина платена со крв, да речам…
Во колибата останаа коски и запретани огништа. Во снегот, до едно рамниште, се исвкротија врвици. Денот мрзнее во шепотот од стотици луѓе. Скорни, опинци, исклештени чевли, извиткани крпи, ѕирнати петици – влечат дебели линии во мазната бела простирка. Неговиот поглед – преплашен зајак – скока од шинела на ќебе, од волнен шал на падобранска свила, на титовка, калпак, качкет, од лице на лице… и бара плетенки: црни како безѕвездена ноќ. Најназад ги догледа паднати вдолж зелена шинела, на десното рамо подгорена – „Ќе узнае што претргав!” Не го додржа извикот:
– Русанке!
Плетенките се одвратија назад а пред него се открија жебурки под глобови, очи во глобови, лице стопено. И виде: две малечки црвеникави дамки на образите и се разлеваат дамките и не се веќе дамки а кругови и не се веќе кругови а образи. Но очите не трепнаа (Што претргав? Ништо не претргав!).
Таа му подаде рака. Тој ја позеде.
– Здраво, Науме.
Раката веднаш слизна од неговата.
Тој, можеби, отпоздрави.
– Чув дека си дошол – рече и молк остави меѓу себеси и него (Чула а не ме побара!). Најназад:
– Немавте пуканици на патот? – праша колку да праша.
– Немавме – откина тој.
– Бригада, строј се!
– Во невреме дојде, но ќе свикнеш веќе некако…
– Прв баталјон…
– Ќе свикнам – рече неуверливо.
– Јас сум во Третата чета…
и пак ги виде плетенките на зелената подгорена шинела, за потоа да се изгубат среде луѓето со пушки.
Девојката Од Корзо Што Излегла доби бомба. Ја врза на коланот од палтулето та ги обгледа фодулно тие околу. И нему му втутнаа бомба.
Почна, некој шепна. Или не? Но чеканот заудира. Се обиде да погледне кон Третата чета а виде војска.
– Почна… – Тој рече.
Неа ја бараше, виде војска. Сега, пак, има само долга извиена сенка на ортома што ја кине, недалеку пред него, белузлава, немирна магла. Сенка во снегот и незапирно чкртање на небаре огромна дрвена нога неподмачкана. Чкртање и мукање на разбеснето ветриште што рога в грб. И повремен шепот на живиот телефон.
И јас сум ортома. Да не стасав сношти – „Нов борец,” ортомата ќе беше покуса колку за една заплетница од плетенка. Ден беше – видов војска. Зошто требаше да слезе ноќта за да ги видам плетенките? Плетенките и оние дни…
…Оние дни. Ѓорѓе Кавариќ изблу од креветот леген крв. Леген немаше, имаше сламници што, секое легнување, секое станување вееја прашина и имаше железни кревети со мрсна боја обелени и под црн, маслосан, што ги штипеше ноздрите. На подот, крај мојот кревет, истурена крв. Ѓорѓе Кавариќ ја истури низ дебелите усни. А ние бевме педесет души во една соба на битолската богословија и уште бевме деца. Па сепак, некој рече:
„Ова е затвор!“
Не, јас не реков. Јас реков дури тогаш кога дојдоа германски војски што довлечкаа бугарски војски, кога се пренаселија битолските затвори та и богословијата ја направија затвор и кога полициски скорни ме клоцнаа в грб мене, Наума, та се испружив на подот каде што некогаш се сироса крвта на Ѓорѓе Кавариќ. Дури тогаш смогнав да речам:
„Ова е затвор!“
А затворениците во маката капнаа смев:
„Па што ќе е ако не затвор?“
„Да, но овдека беше затвор и тогаш кога не беше.“
„За душата, затвор за душата беше,“ рече некој.
„И за телото.“ Реков и ја побарав крвта на Ѓорѓе Кавариќ а видов црвена дамка капната од моето носиште. На подот од богословијата.
На подот. А низ прозорецот, само три дни потоа, догледав, во женскиот затвор, во отадната зграда во која отец Алексеј ми читаше за монашкиот живот секоја вечер до доцнина, – лице на кое сонцето ишарало решетки. И плетенки видов, црни како безѕвездена ноќ, но не назад фрлени низ шинела подгорена на десното рамо, туку отспреди, две легнати, притивнати, спитомени царјинестици видов. Очите ми останаа во усните испукани и стегнати со по една железна прачка од страните: простумни прачки што од косите до градите ги извлекло сонцето со својата киста. Одеднаш, краиштата на усните се измолкнаа од стегот, ги прережаа двете железни прачки и се покажаа отаде нив. Или мене така ми се стори, но знам: гледав раширени усни зашто видов блескот меѓу клепките.
Реков: одеднаш стана тоа. И одеднаш, како да ми се присени Алексеј – светиот демон – пресегнат над неа, со коси изметкани, со брада чаталеста и со горна усна искривена та недоскриена од ежовските мустаки. Се напнав да викнам:
„Бегај, тој е! Тој ќе те зацрни! Мене ме зацрни и тебе ќе те зацрни!“ Но од мојата уста се вдаде додевно потпевање:
„Молитвами свјатих отец наших, господи, Исусе Христе, боже наш помилуј нас.“[2]
И, како секоја вечер тогадамна, од зад вратата на таа иста соба, заѕуни неговото „Амињ!“, јас – дете – набожно влегувам без чукање, зашто чукањето беше помилуј нас а дозвола за влегување амињ.
Јас сум сега во моето царство на тишината и на молитвите, блаженство ми се разлива низ душата, хорови небесни пеат… Отец Алексеј со прстите ја чешла брадата, ја фрла аритмично горната провисната усна што му ја расекла Руската револуција:
„На земјава правдињи њет! Да го побједите тјелото, да живеете со севишњиот, да го викате и еден дењ ќе дојде во вас. Во ќелија манастирска испосничка, среде светата тишина ќе слезе Тој!“
„Месечар имаме во собата, отче Алексеј, молитва да му четете,“ рече еден од нас. Зашто ние бевме тројца врсници и бевме деца.
А отец Алексеј вели:
„Ќе ја усљиши господ мољитвата наша. Амињ.“
Раката ја наалка горната усна:
„Црвењите се безбожњици!“ заигра под влакната жаросаното лице.
Но ние бевме деца и од сето зборење разбравме само дека треба да бегаме. И бегавме од црвено. Та, ние веќе ја бевме виделе крвта на Ѓорѓе Кавариќ.
Плетенките се скрија и ги оставија решетките празни да зјаат. Се тргнав за да не им крадам светлина на затворениците. Седев на подот, облактен на колената…
– Десет минути одмор! – донесе телефонот.
Во темничината испрскана со паулици, заиграа две-три светулки. Светулките бргу се оплодуваат: секоја раѓа близнаци, тројки, четворки…
– Да се гасат цигарите! – повела телефонот.
Светулките еднаподруга згинаа.
Војник од третата чета, прекриен со ќебе како старовремски фотограф, запали луле. Тоа зашета низ Четата, втутнато во тупаница. Лулето ја прескокна Русанка.
…Сакав да заљубам на оролиште како и сите девојки лактињки. Тукушто достасав зурла да ме разигрува, тапан да корне трендафили на образи… опусте оролиштето, осипнаа зурлите, препукна тапанот: пушки видов во трапот под селото и вреснав:
„Скриј се, татко, идат!“
Тој не смогна да се скрие и не смогна да пукне та падна во трапот. Остави траги на земјата црвеница и недоотворена уста.
Татка го однесоа на гробишта. Мајка ми пресвисна зашто не го закопаа со поп. Мене ме врзаа и ме пратија во Битола, во затворот што некогаш бил училиште за попови. И така… се растуривме. Останав сама. Во градиве се отвораа и се затвораа празни склопци. Празни: отвори-затвори чинеа. Но најдов другарки, сите заедно учевме да мразиме, секој заради своето, јас заради црвеницата во трапот, и другите мразеа заради црвеницата во трапот… Еден ден усетив поглед впиен во моиве очи. Ми затрепери нешто на усните и избегав кај другарките…
– Ама будалски наредби!
„Ама будалски мисли…“
– Цигаре да не можеш да запалиш ни овдека, во ветриштава!
„Мир да не можеш да запазиш ни овдека, во ветриштава…”
– Па ти, другарке, спиеш! А мислиме одмор.
Русанка ја скинала колоната. Стрчна и пак ја врза. Сакаше да се ослободи од мислите што се бореа со сонот, зашто тие накреваа спомени во кои се гледаше себеси излагана а никому не му е мило да се присеќава како бил излаган… Но спомените извираат сами, спротивно на волјата, тие се дури и нужни во колоната што одвај се движи во снеговите спроти-струјно од ветриштата…
…Тогаш немаше снегови, немаше ни ветришта, зашто ние бевме во соба со решетки. Снеговите беа надвор, надвор се гонеа и ветровите а во некогашната богословија имаше само студови. Го гледав низ решетките: става има, очи остри како набодни наши селски. Ќе излезе еден ден, секако ќе излезе оттука. Та, не можат сѐ живо да убијат! И јас морам да излезам! Посинев од гумените палки и од кундаците и од скорните, но ќе излезам од куќава во која некогаш учеле молитви. А тогаш, светот прикаски ќе прикажува за него:
„Баталјонот негов бункери затина…“
„Кој е тој?“
„Русанкиниот!“
Почувствува огнови во лицето што ги воднеа паулките. Ја поткрена пушката на рамото, ги истри потоа рацете еднаоддруга и измрмори:
– Будалштини!
Две недели те гледав и ти зборев, крадејќи им на другарите светлина. Сите насумиле а никој подбивно не се насмеа. Зошто? Та, треба да се кикотат!
„Ме боли главата, морам крај прозорецот,“ велам. И никој не рече: „Досега стопати ќе ти се расцепеше ако вистински те болеше!” Никој.
„Освежи се,“ говорат, „ќе помине.“
И така, примирен – „Ништо не знаат!“, ги барам решетките и чекам сонцето да ги фрли на твоето лице. И да ти повторам кој знае по кој пат:
…Четврта си, не си прва. Тебе морам сѐ да ти речам. Тоа беше многувреме пред да ме зацрни оној од собата во која си. Еднаш ме обзеде тага та реков: од малост да заљубиш девојче, да си играш, да го заштитуваш, може ли? И после: цел живот заедно – „Од малечко до големо, хеј!“ може ли? Та ми долета во мислите такво девојче: Кате се викаше. Но неа од поодамна ја немаше во градот (се мажила ли? во друг град отишла? умрела?). Таа, Кате, беше првата.
Ти треба сѐ да знаеш. Втората ја видов на шеталиштето. Недела беше, и сега си спомнувам, зашто само во недела можев да гледам луѓе, во делниците гледав иконостаси и раса. И беше помеѓу два и пет часот, зашто само тогаш ги оставаа отворени портите од затворов-богословија. Шетавме ние неколцина врсници помеѓу липи и чувствувавме: почнуваме да не сме деца. Помина таа (втората!) во гимназиска кецелка а јас видов… јадри гради. Ништо друго не видов освен црна кецелка оптегната некаде над коланот. И ништо не чув што збореа моите врсници. Та, чувствував: почнувам да не сум дете. Се сретивме пак назамин. И пак. Но, најназад, таа ми го попречи патот и јас изморничавив сиот. Чув:
„Карикатуро!“
Шеталиштето го поплави смев. Јас избегав. Во подрумот од богословијата, каде беше сместена нашата гардероба, го побарав бројот 123, го отклучив катинарот на орманот и зарошкав. Падна машинката за бричење што ја бев купил за да ги силам влакната под носов. Падна и сапунот. Го наалкав огледалото. И видов: лице издолжено, светечко, братка врвулеста, нос, ах, нос – преполовена коњска потковка! И сето тоа наврено на врат – „Рачка од рипида!“, облечен во црна јака закопчана до јаболкцето. И тоа, јаболкцето, бега до под братката и пак се крие зад копците и бега и се крие… Но очи не видов, само две големи црнила. Од нив, од црнилата, истече вода: обична бистра вода. Тоа тогаш, а сега… сега во огледалото ги гледам и тогашните пости: четири неколкунеделни пости во годината: божикни, велигденски, петровски и богородични: и секоја среда во неделата: и секој петок: през цела една година: од мојата десетта година. Мал светец што видел црна оптегната кецелка.
Орманот 124 го отклучи Ѓорѓе Кавариќ. Почувствував како во мене заигра Уплавот. Се потчукнав по градите: болат…
Третата… Да ја оставиме третата. Ти си тука, зад решетките, и не велиш „Карикатуро!“ Те гледам: селска девојка си. Којзнае како си се натрапила помеѓу ѕидиштава. Уверен сум: во опасниве работи не си замешана та ќе те пуштат. А мене нема зошто да ме држат, ништо не кажувам и ќе ме пуштат. Јас можам да трпам колку што не им затребало, да трпам знам ако не нешто друго и… ќе пуштат. Во онаа Македонија кај што се Италијанците, велат помирно било. Да најдеме некое тивко катче, да заживееме, јас ќе ти се предадам сиот, зашто подруго и не можам… и така…
Напред некаде, низ темничината, до колоната се пробија бледни светлинки што заприлегаа на очи од дивеч. Застана Втората чета. Стои целата Бригада.
– Никодим – рекоа неколцина.
Војниците го натратуваат снегот. Врвицата втонува.
– Комина гмечиме.
– Дај ми коминарка студов да го сотрам!
– Речено е: пиење нема!
– Ми смо џаци трезвењаци[3], ја знаеш таа?
Шепотот од смеење се изгуби во цивкањето на снегот под нозете што пак зачекорија надолу. Наум се завлечка во колоната заедно со мислите…
…Се најдовме, потоа, живи, очи в очи, без решетки. И како излезе сѐ подруго! Си! Рече:
„Ќе одиме партизани, нели?“
Одеднаш, како јужав снег, се истопи девојката со плетенки. Стоев омаудрен без уста да можам да отворам… „Не си тој!“ и јас ми се чини, реков: „кој тој?“ и таа пак прозбори. Како излезе сѐ подруго. Можеби тоа беше само сон зад решетки? Можеби никого и немаше на прозорецот отспротива?
Па, еве, по една година… дојдов.
[1]– Тивар (Текстилна индустрија Вараждин) – предвоена фабрика за конфекциска облека.
[2] Со молитвите на светите отци наши, господи, Исусе Христе, боже наш, помилувај нѐ.
[3] Ученици сме трезвеници.