Извадок од романот „Пиреј“ на Петре М. Андреевски.

Сум излегла од утрини и заборавив на Ѕвездана и на Капинка. Се исчукав од умот, пушка да ме чукне. Децата легнале на едно снопче ‘ржаница во гумното и се тресат. Како прат над вода се тресат, а лежат на сонце. Гледаат во мене и не зборуваат.

– Капинке, мори, Ѕвездане море, велам, што правите, прав јас да се направам, што горите на сонцето, им велам.

– Ни студи, мамо, вели Капинка и ѝ играат јаболкцата. Сета снага ѝ игра.

– Како, мори, ви студи, велам, на оваа горештина да ви студи!

Децата ништо не ми велат. А јас мислев ќе ги најдам да си играат: Бишка, Кусо петле, Клиска, Долга капина, Пет камен. Или ќе ги најдам покрај јазот да прават црепни од кал и лепчиња од кал. Петровден беше поминат, а само до Петровден не ги оставав да влегуваат во вода. Да се мрцкаат.

Се врткам така, над децата, се домислувам што да правам. А камбаната клепа. Клепа од високо, мислиш на небото е качена камбаната. Ко ровји да удираат озгора се гласи, плуска над селото, ѕвечи. Уља излегува од дома и Горица ја води за рака.

– Зошто е клепањето, ја прашувам Уља, дали е празник или куќа некаде се запали.

– За да бегаме, вели Уља, да излеземе од селово.

– Ами, кај ќе бегам јас сирота, ѝ велам, кај ќе се давам со овие ранети пилиња?

Уља гледа во Ѕвездана и во Капинка и назадгазум ја трга Горица. Бегаат од гумното наше. И тогаш нешто беше се изразила за мене. Ама, ако: испревртено време, лошо, болежливо, и не знаеш што правиш. А кога не знаеш што правиш, не знаеш и што зборуваш.

Кој пат сега да го одбирам? Поп Танаско рече дека е еден патот, ама човек пак го бара поблискиот, полесниот. Ако појдам и јас в планина, може да ми се доразболат децава. А ако се доразболат овдека, ќе умрам од мака дека не сум отишла. За никаде не сум. Се помислив, помислив и ги одврзав кравата и магарето. Го качувам Ѕвездана на магаре и тргнуваме. Детето е уште нејако, сега пред жниењето шест години наполни. Капинка може повеќе, веќе дванаесеттата ја тера. Се прекрстувам спроти сонцето и тргнуваме. А сонцето припекува од средината на небото и не ми ја слуша молитвата.

Напати мислиш сѐ пониско слегува, ти се доближува и расте, се шири, ко гумно запалено. Сака сѐ да прегори, да поклопи. И кон кај да погледнеш, го гледаш само сонцето. Ништо друго не гледаш од сонцето. Дури ни куќите не се гледаат. Од куќите излегуваат здрави и болни, се извираат од под чардаците, се пореваат меѓу јалиците, како да излегуваат од земја, од никаде. И одат луѓето нагоре, водат јаре и магаре, водат сѐ со себе. Со едната рака ги водат добичињата, со другата се бранат од сонцето. Си го покриваат тилот и темето. Се плашат да не им ја чвркоса косата и божјата мисла во главата. Болните само подзинуваат и бараат воздух со устите, подлипнуваат. Ајде, ајде, – одиме, се искачуваме нагоре кон шумата. Ќе фаќаме ветар како Давидета Недолетниот. На одење ѝ го затнувам ѕвонецот на кравата. Со шума, со трева. Се плашиш да не чујат од некаде војници. Не знаеш кај се и не знаеш кои се. Отсекаде се премотуваат. А добитокот си е добиток: мораш и за него да мислиш.

Господе, си зборувам, дали го закопаа Дончета Спикоски и кај го закопаа, ако го закопаа, си велам, и ги водам магарето и кравата. Капинка ми се држи за скутината. Фатила, вака, еден крај од ску- тината и иди по мене. Тешко ми дише, грашки пот и се постилаат по лицето.

– Да не ти е многу тешко, мајче, ја прашувам Капинка, уш, море магаре, зборувам и го тргам магарето за воѓата. Кравата само се обѕрнува по телето и иди по мене. По нас клинка и Чако, ќе се заврти по некоја гуштерица, ќе ја збрка и пак иди по нас.

– Како ви оживе кучево, ме прашува Доксим Тренчески, пристасувајќи нѐ кај Зајгазица.

– Остави ја жената, вели жената му, Јаглика.

– Ами кучето не било пцовисано, му велам, не било пцовисано за да оживи.

– Значи, сте го криеле, вели Доксим Тренчески.

– Како ќе го криеме, браче Доксиме, велам, и кај ќе го криеме кога не знаевме каде е. Само се криело, велам, нѐ чекало на нас.

Тој ја крева главата и плукнува кон сонцето. Ама плунката му се враќа и му паѓа на лицето.

– Оф, сонце, бамити сонцето, вели, бамити огнот, вели и си го брише лицето. Тој пцуе по сонцето, а жена му се крсти спроти сонцето. Сите што нѐ пристасуваат гледаат по кучето наше и си плукаат во пазувите. Небаре кучето да ја носи болеста, небаре останало за да остане и болеста.

Одиме така, а жегата натежнува и нѐ занесува. Ко лепкаец трева ни се плетка во нозете и ни ги менува чекорите и гласот. Оние што зборуваат натанко, сега зборуваат надебело, а оние што имат дебели гласови, почнуваат да цвичат. Испуштаат некои танки гласови, завлечени небаре јарешко мекање. Тоа нѐ тера да го забрзуваме одењето. Сакаме и да трчаме, ама не се трча: магарето трга назад, кравата се брани од муви или се обѕрнува по телето. А пак, некако вјасаме. И се вјаса со нас. Сите земни лиоти како да идат по нас: и гуштери и змии, убаво видов една змија како ја поткрена главата пред нас. Прос’ска со јазикот и тргна и таа нагоре со нас. И со нас идат и комарци, муви и мушички, жужлиња и еленчиња. И некои црвени и царски мрави ги оставаат мравјалниците и некои црни и непознати бубачиња идат. Првпат видени и првпат сретнати. И идат некои оси и некои стршни и некои пеперуги и коњски муви. Сѐ тргнало по нас, сѐ бега со нас, кон шумата. Ги оставаат седелата, дувлата, осарниците, дупките и сите идат по нас. Ние ги преоѓаме реките, потоците, ама не се оддалечуваме од водата. Црпиме грсти вода и си тураме на темето и во вратот. Јас ги натурам и Ѕвездана и Капинка. Им ги исекнувам носињата и ги замивам околу устите. Водата, како ќе ја фатиш, ќе ти загине на дланката, на лицето. И зачадува, како железо кога гасне Мисајле Ковачот пред наковална. Се топат коските наши, омекнуваат и не нѐ крепат. Се поткршуваат и копитата од добиците. Чако квичи и гледа во нас со исплазен јазик. Не може јазикот да си го собере. Ја разлигавил муцката, уплашен е од стравот наш.

Влегуваме во шумата, се пикаме под дрвјата, под буките. Буките крцкаат, им пука кората, им подгоруваат лисјата. Венат, како што венеме ние во лицето од силното сонце. И се гледаме така: луѓе, животни, дрвја, бубачки. Се гледаме занемени, замаени, уплашени. Не знаеме како да си помогнеме. Кога чуја козарите од што бегаме, почнаа и тие да бегаат. Ние бегаме од болеста, а козарите бегаат од нас. Леле, колкава бркотница стана после. Цела шума ѕвечи, збива. Заборавивме дека треба да молчиме, ѕвонец да не се слуша. Се оѕвива шумата од козјо мекање и од човечки гласови. Козарите ги збираат козите и ги бркаат подалеку од нас. Ама кај можеш толку булуци да претераш, да скриеш. Некој рече дека козјото млеко било лековито и ние почнавме да ги фаќаме заделените кози. Загубените. И кој како ќе ја фати козата за нозе, ќе и легне под мевот и ќе и го цица млекото. Козата ќе вреска, ќе клоца, а ние ќе се држиме за козината, за вимето и ќе се влечкаме низ шумата. Да ти е срам да кажеш – како. Јас една коза ја заврзувам со скутината, ќе црцнам млеко во дланките и ќе ги напивам децата, Ѕвездана и Капинка. Ке им ја навлажувам устата со млекото од дланката. Тие ги стегаат забите. Ќе ја подзавртат главата и ќе ми го истурат млекото. Само малку ќе ги помрднат устињата и ќе се накапат на предниците. Веќе немам и зборови за молитва, за милост. А и устава ми отече од молење. Се молиш, се молиш, а никој не те слуша. А и нетокму е човек кога само едно зборува. Сѐ исто молиш и сѐ за исто се молиш. Па и господ сѐ исто не сака да слуша. Не сака само исти молби. Ги забришувам децата и пак молзам млеко. Ама ништо не им прима устата. Само се тресат и горат. Трчам да ги загрнам некако. Збирам суви лисја од под буките и им правам легла, ги завиткувам. Ги клавам и на градиве, ги топлам со срцево. Со мојава кожа ги топлам. Пак ништо. Леле, боже, кај да одиме, болеста оди по нас. Не нѐ остава, не нѐ испушта од око. Ги гледам како што го гледавме детето Пејкојчино кога го фрлија во варта. Дали нешто важно сакаше да каже? Несреќата ни е исто длабока со мртвите.

На третиот ден како да им потспадна огнот на децата. И, мене, ми подојде душа. Може овојпат ќе нѐ замине болеста, си мислам, може дошла само да нѐ потплаши и ќе си замине. Некаде на друго место ќе оди, пустина ќе фати. А може и да не може да се искачи дури ваму, в планина. Сега веќе и сонцето како да поостина и буките почнаа да мрдаат. Да стануваат повесели. Ги гледам: им се прекршуваат сенките, и се прекршува светлината меѓу нив. Под нив се појавува и Давиде Недолетниот. Бара дрво за бесење.

– Еда, најдов само две, еда, згодни буки, ба му ја, вели Давиде Недолетниот, ама едната е, еда, многу на сонце, вели, а другата е многу в осој, еда, да му’бам мајката.

И вели така и шета така низ планината. Бара убаво дрво за бесење. Луѓето ништо не му велат. А и кој може да го одврати Давиде Недолетниот. Замаен ум. Луѓето ги слуша само кога го пресмеваат за Ракида Калешоска.

– Еда, како ме сакаше Ракида, ќе рече Давиде Недолетниот, еда, зошто ме сакаше, да му’бам мајката, еда, што велеше кога ме сакаше, ќе вели и пак ќе тргне низ шумата. И ќе го нема, со времиња ќе го нема, па пак ќе се појави.

– Еда, има една бука во Пет Браќа, вели, ама е тешка за качување. Еда, е многу мазна и висока, вели, и, еда, многу ќе те умори, ба му ја! Не ќе можеш да се обесиш, вели, ќе се откажеш од бесењето. Ама има време, вели Давиде Недолетниот, еда, ќе најдам јас поубава бука. Еда, голема е планинава, вели, и еда голем е денот… Еда, имам јас време, вели, да му’бам мајката, ако немам, вели и пак шета низ шумата и војва од едно дрво до друго. И кај да појдеш во планината, таму и него ќе го најдеш, ќе го затекнеш.

Четвртиот ден пак оган ми кренаа децата. Пак огнот им се качи. Ништо. Се виде: ќе нѐ корне болеста, од корен ќе нѐ корне, ќе нѐ треби. Ги гледам мачно ми дишат, болеста им седи на градите, им тежи. Жива вода се станати. Од секое влакно на главата пот им тече. И тие само ги отвораат устите, ко необлечени пилиња ги отвораат, ко голичарци испаднати од седело. Тежок камен ги има потфатено. Се обидов и со билки, како што ме поучи Маса Ќулумоска. Барам билки и ги напивам децата. Ги мијам со водата од оман, од петопрас, од копиден, од смил, од млечки, од ајдучка трева и наваличе, тики од потканатица, од прешлига, од среќа, од троска и од придавка, од трева кромидарница, и од краварига, од боливач и од наѓезмо. И од други тревишта варам и ги напивам децата. И ги мијам. Ги мијам и си шепотам: излези болесиште од коските во месото, од месото во косата и во ноктите и оттаму појди во реката и оди по река, дури да те изедат рибите. Си шепотам така, се молам. Ум немам за ништо. Ми спомнуваат пак пресно млеко, неварено. Клекнувам пред кравата, и неа ја молам. Ја стискам за вимето и ја молам. Се мачам да измолам, да црцне колку за иљач. Ама ништо не пушта. Ниедна шурка млеко да удри, да шумне, да запени. Суви ѝ се боските, господе боже, дали од нашиот страв и нејзе ѝ пресушија боските, или некој ја почуди? Пак фаќам и пак ништо. Секнато ѝ е млекото ко празно торбе ѝ се мавта вимето. „Скинато ќесе ништо не држи“, велеше Лазор Ночески. А еве веќе една недела не сум го исправила бутинот за да изматам маштеница. Ја стискам кравата за вимето, ја тргам, а кравата само тупа со нозете. Раскопува шума и мавта со опашката. Цело време, ко камшик ја врти опашката и се тепа по ‘рбетот. Се брани од муви. Или се брани од мене? Изгледа ја боли од моето стегање па ја врти главата кон мене, и обете се гледаме молежливо. Таа ме моли да ја оставам а јас ја молам да пушти барем една жичка, колку да им го наквасам јазичето на децата. За лек. Ама таа не знае за мојата мака. Никој не знае за мојата мака штом ветроштини ѝ го зеле млекото. А може некои очи ѝ го зеле, или болеста и неа ја исцица, ја секна. Болеста ништи сѐ. Големо ништење. Ништо, си мислам, нели немало скривање од болеста, ќе си ги вратам децава в село. Барем дома да ми умрат, си мислам, да си ги закопам кај другите. А може овојпат ќе ја прескокне куќата наша. Може нема сите да ги врви улерата, буицата.

– Да не даде господ, вели клисарот, ама ако умрат, закопај ги во варта, вели.

– Не си ги горам јас децата, велам, не им ја грдам душата.

– Па душата оди без тело, вели клисарот, само душата негова патува, а само сликата останува. Мршата скапува, а сликата останува, вели.

– Душата оди без мрша, велам, ама мршата не ја заборава.

Неделкојца Сивеска врви покрај мене и пак прашува:

– Сигурна си дека го виде Неделка мој, вели, да не си видела друг човек? Да не си се препознала, Велико, вели.

Јас ја изгледувам и си ја свртувам главата. И повеќе никогаш не ме праша за Неделка. А и клисарот веќе не вели ништо. Сега секој бега од секого. Како козарите што бегаа од нас кога влеговме во шумата. Што време ни даде, господе: човек да се крие и од човека? Секој бега од секого, никој покрај никого не сака да остане. Сите веруваат дека ако се криеш сам, ти треба помалку место за криење.

А и помалку работи имаш за криење. Се растрчале луѓето низ шумата, по доловите, по меризите и се кријат под буките, под камењата, во пештерите, во ветките, во ѓинѓерите, во папрадиштата. Некои, што можат, се качуваат и на дрвјата, се пикаат меѓу парошките. Ко лештерки за несење. Никој со никого не сака да се сретне, да си помогне. Сите се разлазале низ шумата и се забидуваат меѓу себе. Што можеш со такви луѓе да правиш? Ќе го правиш тоа што го прават и тие. И уште повеќе ќе се плашиш, и уште повеќе ќе очајуваш. Се враќам сега надолу, пак кон селото. И јас бегам од луѓето што бегаат од мене. Ги одврзувам кравата и магарето и си ги земам децата. Ѕвездана пак го качувам на магаре, Капинка ја фаќам под мишка и слегуваме надолу. Се лизгаме на шумките, се сопкаме на треските. Се влечкаме. Некои прачиња ќе ни ги истераат очите. Зад нас Чако прилајува и го завраќа телето, го тера да не заостане. Капинка ме завлекува понастрана од патот, сѐ в урес ми оди девојчето. Ми го менува одењето: ме влечка по некои стрмни висови, кон некои пропасти. Јас ја држам, ја стискам.

– Каде, Капинко, каде, чедо мое, ѝ велам, што ме влечкаш кај што нема ни пат, ни патиче.

– Таму ми одат нозете, мајче, ми вели Капинка, сами ми одат нозете таму.

– Мори, зар сакаш сите да изгинеме, и велам, тебе огнот ми те лаже. Тебе болеста само криви патишта ти покажува, ѝ велам.

– Пушти ме, мајко, сама ќе си одам, вели Капин- ка и се истргува од рацете мои. Ќе видиш дека пред вас ќе си појдам дома, вели, јас ја гледам куќата, вели, ене ја ондека. Зошто ме влечкаш, вели, зошто не ме пушташ да си одам право дома?

– Кај гледаш, мори, куќа, кукавицо моја, велам, кај гледаш дома, велам, кога уште не сме излегле од шумава.

– Ене ја, вели Капинка, ене го гумното, ене ги скалите, вели, ене ја вратата, капавиците, оџакот, ене, сета се гледа, ми вели девојчето и покажува низ ветките од дрвјата, меѓу буките. Ми покажува нешто кон небото. Кон едно развласено облаче, плукнато над ливадите баѕернички. Гледам јас кон небото, па гледам во Капинка. Обравчињата ѝ горат, не замалува огнот. Ко жарје во кација нацрпени ѝ горат. И очињата со крв ѝ се облечени. Ништо не ѝ се познава во очињата: ни црнка, ни белка. Сѐ е зафатено од жарот, од горештините нејзини. Оф, господе, си мислам, болеста ѝ го зеде и умот. И умот и го зеде и умното зборување нејзино го зеде. И ја држам за аливцата. Таа ми се истргува, а јас ја држам, ама сум нејака. Нема за што да се фатиш, да се закрепиш. Мислиш сѐ е без потпора, без задршка. Дршка ми се само воѓите од кравата и од магарето. Јажињата нивни. Така се влечкаме надолу, се дргастиме. Слегуваме и се бориме со Капинка низ шумата. Ѕвездан лежи пресвиснат на магарето и ништо не гледа што правиме. Во некои други места е занесен. Само Чако гледа што правиме. Иди по нас, истрчува пред нас и нѐ гледа право в очи. Нам само очите ни се зголемуваат.