Дали големите луѓе може да бидат среќни?

Во овој забрзано заоден XXI век се посилна е искрена потреба од еден вид новреализам, па и новсубјективизам особено низ чинот на (авто)биографското писмо како што тоа го направи Паскал Гилевски во својот најнов роман „Излезе сејачот да сее“ (со поднаслов како определба – роман за Блаже Конески). Впрочем, по бурната 2021 година целосно посветена на неговото творештво, а по повод 100 години од неговото раѓање, Паскал Гилевски почнува да ја испишува интимната приказна за Конески преку неговите патувања во своите сеќавања. Зошто Гилевски го насловува токму така својот роман, кој колку што е роман за Конески, толку е роман и за него и за сите оние од генерацијата на Конески и од неговата генерација, генерацијата на Гилевски, поточно за сите што имаат вистински удел (помал или поголем) од тие 60-тите години на минатиот век кога започнува да се испишува современата (модерната) македонска книжевна и културна сцена па наваму? Така и самиот Гилевски вели: „… што ќе правевме ние без да го имаме Блаже, се разбира и една плејада други таленти, виртуозот Шопов, длабокиот и возвишениот, магичен прозаист Славко Јаневски, Митрев, бушавиот вдахновен естетичар, па Гане, тој урагански лирик и други и други.“ (Гилевски, 2022: 107). Но, ова е и роман кој му пркоси на еден друг роман, оној на Божин Павловски, „Мемоари на задоцнетиот романтичар“ (Скопје: Матица македонска, 2019).

На прво рамниште самиот наслов насочува кон позната парабола за сејачот од Новиот завет на книгата над книгите. Имено, парабола за сејачот е една од најпознатите Исусови алегориски приказни. Станува збор за сејач(от) кој фрла семе наоколу, на почвата, на земјата. Најпрвин семето е фрлено покрај пат, и притоа тоа станува тотално изгазено и исколвано од птиците, потоа дел од фрленото семе паѓа на карпесто, камено место каде и покрај тоа што успева да изникне, бргу се суши зашто нема вода. Но дел од фрленото семе паѓа и меѓу трње каде самото трње ќе го задуши. И така, најголемиот дел од семето се губи. Но, мал дел од тоа фрлено семе успева да падне и на добра почва и така повеќекратно да раѓа. Оваа приказна е запишана во канонските евангелија според Матеј, Марко и Лука, но ја има и во неканонското евангелие според Тома. Повеќето проучувачи веруваат дека оваа Исусова парабола изворно е оптимистичка. Зашто и покрај сите неуспеси, семето на крајот успева да пушта корен и да дава голем принос, да дава храна која ќе ги храни и телото и душата.

Беше ли таков сејач нашиот Конески?

Остави ли безброј оптимистички параболи?

На едно второ рамниште, поупатениот читател ќе се насочи кон краткиот осврт или малиот есеј со ист наслов како и овој роман „Излезе сејачот да сее“, првично објавен во списанието „Одјек“ („Odjek“, 15 – 30. XI 1979) и тоа на српскохрватски (како што пишува самиот Конески во Забелешки(те) кон книгата „За литература и културата“ (Скопје: 1981) во која е поместен овој негов текст). И таму оваа христијанска парабола тој ја употребува со цел отворено да зборува за литературното влијание и низ метафоричната слика за семето како збор да го искаже своето противење кон ставот дека литературното влијание е некаков механички процес. Впрочем ова е и клучната идеја која ја носи целата приказна во романот „Излезе сејачот да сее“ на Паскал Гилевски.

И како што Конески го позајмува личното искуство на Иво Андриќ од неговиот есеј „Средба во Кина“ и истакнува дека „Основната идеја на текстот е дека најдлабока возбуда и најбогато познание во контактот со некоја култура далечна по израз со нашата, доживуваме тогаш кога зад видливите разлики ќе сетиме нешто што ни е блиско и разбирливо.“ (Конески, 1981: 229, означеното е мое), зашто Иво Андриќ не само што се израдувал, туку и се возбудил кога на полицата од домашната библиотека, кога во куќата на Лу Син, големиот создател на современата кинеска литература, наишол на збирката раскази од Лаза Лазаревиќ во превод на германски, како што Блаже Конески во истиот овој осврт ги поврзува стиховите на Бранко Миљковиќ (посветена на охридските трубадури) и крајните стихови на „Т’га за југ“ на Константин Миладинов и така се прегрнуваат „Исто е да се пее и умира“ на Миљковиќ и „Тамо по срце в кавал да свирам, с’нце да зајдвит, ја да умирам“ на Миладинов, така и Паскал Гилевски испишувајќи искрени, топли страници за човекот и авторот Конески, постојано пишува и за себе и за својата радост кога префрла/пренесува македонски поети на унгарски, француски, грчки, но и кога автори од другите средини ги вдомува во македонскиот јазик, литература и култура, како и кога во овие и преку овие јазици наоѓа свои поетски/авторски собраќа по сензибилитет, кога упева својата болка и меланхолија да ја пренесе во другата култура, во другата поетска средина преку постојаниот чин на преведување/препејување.

Романот „Излезе сејачот да сее“ е граден низ силна дијалошка форма на повеќе култури, па така овде не разговара само Гилевски со Конески, туку разговараат и Блаже Конески и Иво Андиќ, Блаже Конески и Мирослав Крлежа, Ѓула Илјеш и Блаже Конески (особено преку своите песни со ист наслов „Во возот“), Конески и Шандор Петефи, Конески и Ласло Наѓ, но и Конески и Пол Елијар на „закажаните средби“ од страна на Паскал Ѓилевски, исто онака како што на маса во кафеана наздравуваат францускиот коњак, чашата џин и шишето кавадаречко црвено вино (Гилевски, 2022: 35). Овде разговара македонската култура преку своите најеминентни претставници и со унгрската, француската, грчката, српката (па) и бугарската култура.

И затоа воопшто не е случајно што сите партии врзани со Унгарија колку што се обоени се една тивка тага заради сеќавањата на својот престој по домовите за децата-бегалци од Грција (Егејска Македонија), толку се и со гордост дека Гилевски чекори по калдрмата на која чекореле неговите претходници, дека го дише воздухот и дека ја има возбудата на културната атмосфера на големиот книжевен центар на XIX век, дека можеби „ќе открие некоја дамка или исушена солза на некој претходник заскитан во овие простори и простории од Пејчиновиќ или од Крчовски кога оделе или се враќале од Будим, исполнети со надеж и печал.“. И вака продолжува: „Кога ќе видев некој згрбавен над некој жолта книга, некој со дебели очила наднесен над стари ракописи, за миг помислував дека и нашиот Блаже така нуркал по затурени документи, да им даде светлина, да ги „актуализира“, како што ќе каже самиот, да им даде душа.“ (Гилевски, 2022: 39-40).

А кога пишува за своите релации со Грција, и за сите оние преводи од грчки на македонски, колку што тие моменти се обоени со една згрутчена болка заради неможноста да му се врати на своето огниште, толку се и растреперени дека може да ја има и директната релација преку разговорот што го води со и за Прличев, преку разговорот што го води со Конески за Прлечев, па пишува: „…јазикот на кој е напишан „Арматолос“, формалните атрибути, метриката, римата и звукот, сето тоа е грчко (елинско), а темата, духот на случувањата, како и местата, личностите, имињата, емотивните елементи, како и предметниот свет, сето тоа е македонско, има македонски карактер и темперамент.“ (Гилевски, 2022: 169).

Описот на Конески е кроки во перцепцијата на Гилевски. Така од првата страница кога покрај него: „нечујно помина еден човек, малку понизок од среден раст, но неговата појава, иако со скромен и малку осојничав изглед, наеднаш оставаше силен впечаток.“ и кога поради своето мало разочарување искрено вели: „Го замислував многу поинаков… – Особено поради „Тешкото“… Таа е навистина машка, јуначка песна… (Гилевски, 2022: 7, означеното е мое), веднаш ја истакнува главната Блажева карактеристика дека и покрај тоа што и тој е обичен смртник како сите нас, сепак, „има поголем ум и општествена моќ. А има и харизма.“ (Гилевски, 2022: 9, означеното е мое). Харизмата провејува во сите споменати епизоди врзани со неколкуте средби и разговори што Гилевски ги има со Конески, што Паскал ги има со Блаже. Харизмата ќе ја почувствува од првата нивна средба во далечната 1962 и таа е она емоција, онаа слика што Гилевски (ќе) ја носи сѐ до 2022 кога излегува романот „Излезе сејачот да сее“. Значи цели 60 години. Иако нивната средба датира многу пред таа 1962, зашто Конески за него е оној која најпрвин го запознал преку неговите стихови, зашто Конески е, како што пишува, „човекот што го обожавам, чии песни ги читав во мојот егзодус во детските домови во Унгарија и со денови и ноќи ми беа спас за душата…“ (Гилевски, 20212: 9, означеното е мое). И уште една црта посебно ја истакнува како дел од таа Блажева душа. Имено, на оној нивен иницијален разговор по повод создавањето/покренувањето весник со симболичен наслов „За македонцките работи“ (според култната книга на Крсте Мисирков), на личната духовита перцепција за тоа во што се претворил самиот откако е дел од МАНУ, при што вели: „Гледаш, во какво дереџе дојдов, станав жив канцалариски службеник, како да сум некоја сиромашна копија на Гете, или како да сум влегол во некој расказ на Чехов …“,  Гилевски коментира: „ И почна громко, гргорливо да се смее. Како да сака да исфрли од себе некаква скриена жолч.“ (Гилевски, 2022: 43, означеното е мое). Затоа и сосема кон крајот на романот, Гилевски многу тревожно си/ни го поставува прашањето: „Дали некогаш беше навистина среќен? Дали големите луѓе можат да бидат среќни?“ (Гилевски, 2022: 205, означеното е мое).

Знаеме дека постојат најразлични модалитети на сеќавањето. Во својот текст „Романот како философија на сеќавањето“ Елизабета Шелева истакнува неколку модалитети (кои ми помогнаа и при исчитувањето на романот на Божин Павловски „Мемоарите на задоцнетиот романтичар“). Од неколкуте на кои таа се задржува, при исчитувањето на овој роман на Гилевски можеби следниве се исклучително препознатливи.

Така, првиот модалитет се врзува со сведокот (како актер на сеќавањето и очевидец на конкретен настан/инцидент од минатото) и секако безрезервно за мене тоа е самиот автор – Паскал Гилевски. Преку него се филтрираат големите имиња на македонската и книжевна и воопшто културна сцена. Така, Гилевски ги исцртува соѕвездијата на македонската култура како автохтона, но и како дел од тогашната југословенска култура, потсетувајќи нѐ на ѕвездени парови, како оној пар на најградските (најскопските) поети Влада Урошевиќ и Гане Тодоровски, освежувајќи ни го паметењето за силните триаголници како Конески – Личеноски – Гилевски (зашто да не заборавиме дека Гилевски примарно се образувал на полето на ликовната уметност и стоејќи меѓу овие двајца великани, се почувствувал притеснето), но и за придружните ѕвездени тријади, како онаа Раде Павловски (Силјан) (македонскиот Верлен) – Јонче (Јован) Котески (македонскиот Рембо) – Паскал Гилевски, но и за мали европски соѕвездија со македонски зачин, како Конески – Хајне – Петефи; Конески – Андриќ – Крлежа; Рацин – Лорка – Пикасо или четириаголници и/или повеќеаголници како Петар Мазев – Миле Корубин – Лазар Личеноски – Милан Коњовиќ – Зора Петровиќ; или Рита Буми Папа – Никос Папас – Матеја Матевски – Блаже Конески, но и Сафо – Костас Валетас – Паскал Гилевски – Блаже Конески и Ацо Шопов – Блаже Конески – Ференц Фехер, исцртувајќи го на тој начин и македонското и европското ѕвездено небо. Затоа е многу силна сликата (скоро поетска) кога Гилевски вели: „Конески има ѕвезда. А неговата ѕвезда не згаснува. Но нему му треба соѕвездие. И нашиот Паламас всушност не беше сам. Околу себе имаше здраво поетско соѕвездие. (…) Тогаш сфатив: Блаже беше можеби осаменик („елен самак“), во интимусот, но сакал секогаш да биде и да дејствува, да живее во тим, во група, во тајфа или плејада во општествениот живот. (Гилевски, 2022: 150, означеното е мое).

Вториот модалитет гравитира кон споменот (како ментална слика или реконструкција на минатото искуство). Во тој поглед, за мене како читател особено беа поттикнувачки/инспиративни сите оние простори кои повеќе и не постојат или опстојуваат во некои нови, видоизменети форми, како што е шареноликото скопско корзо каде се случуваат средбите со пријателите и со девојките кои „наеднаш стануваат убави, привлечни и сензуални, еротични“, она корзо со сета своја девојчинска разбуеност која Блаже Конески, според Гилески, „го има изразено на мошне префинет начин.“, и во стиховите од „Убавите жени“ (Гилевски, 2022: 14-15). Или бифето на Радиото, како и боемскиот поетски/писателски живот во скопската кафеана на писателите, но и хотелските соби кои граничат со или се до музеј соби или до малечки работни соби на големи писателски имиња (како оние на Бела Кун и Шандор Петефи, според Гилевски, 2022: 83), или кејот (скопски, но и некој друг) кој зоврива во една еротизирана атмосфера како во сцените со Ѓулфатма од Сараево, босанската Шехерезада (Гилевски, 2022: 21-25, 223), домот за децата бегалци од Грција на улицата „Улеи“ во Будимпешта, „едно вистинско брчеливо улиште од прогонети и напуштени деца, една ѕунлива гигантска кошница (Гилевски, 2022: 98-99), или оној добар, стар воз со кој спокојно се патувало, а патувајќи со него и спокојно се читало (Гилевски, 2022: 113-116), како и кабинетот (кој не знам во каква состојба се чува) „што повеќе личеше на бродска кабина“, или неговиот „затемнет, самечки дом, кој напати ми изгледаше“ како што вели Гилевски (2022: 224-225, означеното е мое) „како ќелија на светец, кој само со духот е тука.“  

Третиот модалитет се чита како сувенир (како артефакт, предметен доказ, непосредно или асоцијативно поврзан со минато доживување, најчесто патување) и тој најсилно е изразен преку онаа интимна поврзаност на Гилевски со Блажевата „Везилка“ која ја носи со себе, а ја купува со парите од првиот хонорар од Радио Скопје. Така таа за Гилевски е и лична (џебна) Библија, која ја чита и како утринска молитва (кога на кејот на Дунав ѝ чита стихови од неа на фиктивно-фактичката Ѓулфатма) (Гилевски, 2022: 20-25), која ја носи со себе секогаш и насекаде, „како да ми е скапоцена амајлија“, која го заштитува „од секакви закани и лошотилаци, какви што ги има на секој чекор и на секој ќош“ (Гилевски, 2022: 30, означеното е мое), како „естетски амулет“ (Гилевски, 2022: 37), која ја шета и во Париз и во Будим и на многу други славни места, зашто „таа, како и нејзиниот автор е „споменик што се движи““ (Гилевски, 2022: 31, означеното е мое). И така личниот сувенир сега веќе е и национален.

Четвртиот модалитет се врзува со самиот споменик (како монументална градба што ја поддржува архитектониката на сеќавањето). А веќе се истакна идејата за Конески како споменик што се движи.

Но, и самиот роман „Излезе сејачот да сее“ со сите свои и фикциски и фактички моменти е вистински споменик за Конески, за оној Конески што не го познаваме, за оној Конески надвор од сите негови книги, ститии, песни, граматики, истории што ни ги остави во аманет! Паскал Гилевски преку извадоците од својот дневник го споделува со нас и моментот од 7 декември 1994, напишан само година дена по неговата смрт, каде ни признава дека сѐ уште по неговото дефинитивно заминување поминува покрај неговата барака со надеж „дека ќе го видам како стои стожерно замислен и чека на прагот, но него го нема таму.“ За да ја затвори приказната за сејачот што излегол да сее, со убава порака за верба во неговата бесмртност и за верба во вечноста и актуелноста на сѐ она што ни го остави, па вака ни пишува: „Прозорците се затворени, но сѐ мислам дека внатре гори едно кандилце, трепка, дава знаци дека сепак нешто продолжува од него во неговиот дом и пошироко од целиот наш македонски дом со заеднички покрив.“ (Гилевски, 2022: 225, означеното е мое).

Весна Мојсова-Чепишевска

Напишете коментар

Вашата адреса за е-пошта нема да биде објавена. Задолжителните полиња се означени со *