„(…) КАЈ ШТО СТРУЖЕ ТИШИНАТА“
поговор за суштински нешта, првпат, вторпат,.. којзнае кој пат
Пишувањето за нова книга на автор чијшто опус ни е целосно познат е посебна состојба, предизвик, различен од честата практика целно да коментираме (само) конкретен текст од корица до корица. Во случајот со Елизабета Баковска, чијшто опус го знам целосно, буквално сѐ што објавила досега[1], нештата се уште позаплеткани или повозбудливи (кој како гледа на тие чувства!), затоа што и двете пишуваме и проза и критика; Баковска пишува и поезија, а јас како критичар, особено сакам да коментирам и интерпретирам поезија. Згора на сето тоа, Баковска и јас сме блиска биолошка, а речиси иста книжевна генерација. Едната од нас пишуваше и за деца, другата – сѐ уште пишува, белки наскоро и ќе објави.
Оваа книга е како создадена да можам и самата да кажам некои нешта за пишувањето на работ помеѓу жанровите, на работ помеѓу критиката и убавата книжевност. Некои нешта кои остануваат да висат како прелични за во критички текстови; или како претеоретски за во прозни. Некои нешта за кои вообичаено молчиме, не кажуваме ништо, особено – не пишуваме.
Кога читам куси раскази од Баковска мислам дека во тоа е најдобра, дека тој прелет, можеби дури и прелест над сопствената поезија во подолг раскажувачки ред (наместо во стих), најдобро ѝ прилега. Но, кога, пак, ќе прочитам голем, класичен расказ од неа, се пишманам и сепак помислувам дека Баковска е подготвена и за екстензија и за висок, долг и стрплив прозен занает. Нејзиното високо едуцирано критичарско око[2] ѝ е постојано вперено и во сопствената проза, како императивна прецизност, како втрештена светлина во очите на реченицата, во почетокот и крајот на книжевниот текст, во поентирањето, заклучувањето, завладувањето со раскажувачкиот потенцијал. Баковска не е автор чијашто книжевна лозинка може брзо да се пробие, зашто таа е, на пример, т.н. раскажувач со поента, при што поентата не ѝ е секогаш на крајот, туку многупати ѝ е и на почетокот. Таа дури поентира и на средина од текстот, а потоа пак успева да ја извлече приказната до крај без никаква загуба или опаѓање на наративната енергија.
Елизабета Баковска е готов, изграден, јасен и сериозен автор.
Лицето, умот, умеењето и срцето на книгата
„Последните голтки“ е најновата, втора збирка раскази на Баковска, по „Четири годишни времиња“[3] од пред 14 години. Поднасловот ѝ е „раскази за суштински нешта, вторпат“, наспроти поднасловот на првата збирка: „раскази за суштински нешта“. Во неа има два циклуса: Раскази во трето лице и Раскази во прво лице, при што во првиот циклус се поместени 9 подолги раскази, а во вториот – 10 покуси. Иако поделбата е направена така да нѐ залаже дека во првиот дел се неличните, измислените приказни, а во вториот – обратното (личните, неизмислените), сепак тоа не е издрживо како основна подлошка за интерпретирање. Повеќе би рекла дека првите се малку помалку, вторите – малку повеќе лични. Сѐ на сѐ, „Последните голтки“ е книга на и за сеќавањето, некаков тефтер од минатото потпикнат под масата на сегашноста, за да ја направи постабилна, за да не се клати. Токму оваа слика е една од носечките во целата книга и доаѓа директно од расказот „Расклатена маса“ од вториот циклус, толку раскажувачки потентен што може да биде лицето на оваа книга. И умот, и умеењето, бездруго. Во оваа чудесна приказна, едноставноста на раскажувањето фрла издолжена сенка на најсложените книжевни и раскажувачки постапки и принципи; а во огледалото на најобичната случка во еден киоск за брза храна кога мајката ја стабилизира масата со својот тефтер со спомени (со минатото) кој го заборава и го остава засекогаш под ногата на масата, се гледа совршениот одраз на книжевниот поглед на авторката. Се вели:„Сум го загубила сето наше разбранувано минато за само неколку мига урамнотежена сегашност“, и мислам дека не е ни можна попрецизна дефиниција од оваа за книжевното писмо на Баковска воопшто. Таа, „дефиницијата“, доведена во корелација со почетокот на оваа куса проза со автореференцијален белег („Пишаните зборови се тие тешки еполети на моите раменици, мојот чин, мојата награда и казна“), само дополнително ни го кристализира ставот дека можеби токму овој кус расказ е и срцето на „Последните голтки“. Носечко, раскажувачко пулсирањево правилен ритам.
Поетики на насловувањето
Иако би требало да е дел од раскажувачкиот занает, сепак се чини дека насловувањето е засебна умешност или пак, дека е целна, обмислена порака на авторот, јадицата што тој ја фрла за конкретен вид „риби“ или за сѐ во „водата“. Насловувањето, пак, на збирка раскази е цела книжевна вселена, зашто одеднаш можеме да го видиме и вртењето на авторот околу сопствените приказни. (Или, можеби, дури и обратното…) Од кој расказ или од кој детаљ/слој го извлекува насловот, на кој начин и зошто. Насловот „Последните голтки“ е извлечен од расказот „Последните голтки топол живот“, шести по ред во првиот циклус, со обично кратење што е за пофалба, зашто го засилува ефектот, дури и го проширува семантичкото поле на претпоставки и очекувања на потенцијалниот читател. Доколку збирката би се викала како носечкиот расказ, насловот би бил позатворен за читателите, тие не би можеле да (си) претпоставуваат на што точно се однесуваат последните голтки, зашто веднаш би виделе – на топол живот, што би значело дека книгата е… некаква студена жед? Со кратење и преземање како наслов само на синтагмата „последните голтки“, потенцијалните читатели добиваат отворен наслов, поголема слобода за очекувања. Нема топло-ладно, има само „последно“ што може подеднакво да се сфати или како крај на нешто, но и како почеток на нешто друго. Зашто, зад секое последно демне по едно ново прво… Фина авторска одлука на Баковска.
Носечкиот расказ при насловувањето на збирката („Последните голтки топол живот“) е од нејзините типични и препознатливи раскази, но можеби не и прозната перјаница на оваа збирка. Пораката што ни ја праќа Баковска со насловот е насочување на нашето внимание кон она што нејзе ѝ е најважно во книгата. Овие аспекти и навидум бесмислени согледби, за мене како автор кому расказите му се венчален книжевен жанр и како критичар кој во моментов коментира токму раскази, се највозбудливите нешта за кои ретко сум имала можност да пишувам. Критичарот во мене би го извлекувал или само би го презел насловот од највпечатливите раскази во оваа збирка или од најтипичните, од најтипичното, всушност. Значи или од „Расклатената маса“, или од сонувањето како принцип во кој верува семејството на раскажувачката од расказот „Сонуваше нешто синоќа?“ („Моето семејство кое отсекогаш верувало во соништа.“) Можеби насловот би го презела и од последниот расказ „Ти сакам“, со што аграматизмот книжевно би го афирмирала како форма на љубов над сите пишани и непишани правила. Но, никогаш насловот не би го извадила од тој расказ од кој го влече Баковска, затоа што овој расказ иако е мошне солиден, сепак, е некако притесен за целата збирка. Во оваа збирка има простор да се распружи таткото,.. мајката, братот, децата, љубовите… и пак да остане место за изнаседнување на многу други нешта по столовите и креветите на приказните. Овде првенствено мислам на расказите „Досие Јасна Полјана“, на „Звуците на умирањето“ и на „Како ја пропуштив најдобрата можност да си ја убијам шефицата“ кои се значајни раскази за Баковска, а потешко ги собира под семејниот чадор на постојниот наслов, па можат да наврнат од наврапит, недоволно контролиран читателски дожд.
Насловот, пак, на мојов текст е од „Звуците на умирањето“. Сакав да извлечам наслов не од готов наслов на Баковска, туку од нешто нејзино, но заедничко за сите овие 19 приказни. Го препознав тоа што го сакав и барав во синтагмата (во „локацијата“) – „кај што струже тишината“. Сметам дека во сите раскази има некаква тишина, некаков страв од зборување кој е импозантен и кога е поројно раскажан со зборови. Таа и таква тишина струже и не е сосем бесчујна, струже во срцето и е општа карактеристика на целава збирка.
Оваа по малку бесмислена приватна размисла ми дава удопство да (си) дадам одговори на прашањата што никој не ми ги поставил никогаш.
Прозна лична карта
„Досие Јасна Полјана“ е многу впечатлив расказ, тој заедно со расказот „Празнина“ кој ја доби првата награда на конкурсот за расказ на „Нова Македонија“ 2010 е вистинска прозна лична карта на оваа авторка. Со него почнува збирката, тој е влезот, inmediasresво писателската вечна заблуда за зборовите, за љубовта и за мешањето на едното со другото. Дали да се пишува „со твоите зборови, со моите зборови“ или да се сака „со твоите зборови, со моите зборови“. Оваа историска травестија со Толстој и неговата сопруга Софија е повеќе од биографска фикција, таа засега суштински аспект во љубовта на двајца кои се занимаваат со зборови. Дали нивната љубов станала збор, излегла од збор или била збор што исчезнал? Или се создал? Дали љубовта може да се одлепи од зборовите или засекогаш ќе биде нивното најубаво и најстрашно лице одеднаш? „Досие Јасна Полјана“ е одличен расказ.
Творечка редупликација
Во двете збирки раскази на Баковска постои расказ кој се вика „Изненадување“. Во првата нема никаков поднаслов, само три дела: Тато, Мама и Јас. Во втората, насловот е ист, трите дела се викаат исто, а поднасловот е: дваесет години подоцна. Станува збор за две различни содржини влезени во иста форма. Тоа, самото по себе е знак за многу книжевни нешта. Односот помеѓу „Изненадување“ од 2004 и „Изненадување“ од 2018 е исклучително интересна творечка релација. Истата реченица, истиот плов по неа, откорната од суштината, и тогаш и сега (се менува ли суштината некогаш воопшто?), ист концентрат страдање еднаш во инстант гранули, вторпат веќе растворен во дваесет години. Вкус на иста болка, сервирана во различни „чинии“, послужена во различни (сижејни) сервиси. На почетокот се посомневав дека расказот е истиот со истоимениот од првата збирка и сѐ додека не проверив педантно, мислев дека со поднасловот по дваесет години, сака да се каже дека ништо не се сменило, дека годините изминале без да го допрат расказот, дека литературата нема возраст. Но, потоа видов. Тоа е трупање реченично, книжевно време врз нешто што не се лекува со зборови. Одлична постапка на грижа кон сопственото писмо; кога возрасна писателка си се навраќа себеси-млада, не да се коригира, туку да се утеши. Да се гушне себеси и својата стара болка со нови зборови. Само овој аспект од двете книги на Баковска е доволен за цел есеј за времето, чувствата и прозата; за безвременoто, рационалното и никогаш неминливото… Односот помеѓу првата и втората збирка генерално е мошне интересен. Да се пребарува по матриците на едната и тие да се преклопуваат врз матриците на другата е навистина возбудлива книжевна игра.
Ангажман сфатен во најширок можен контекст, имаме во „Како ја пропуштив најдобрата можност да си ја убијам шефицата“; оригинален, различен и автентичен поглед на скопскиот земјотрес од 1963 во „Звуците на умирањето“, книжевна ноар-атмосфера во „Љубовникот“, фолклористичка суптилна дидактичност во „Грне со злато“ итн. Прозниот стандард на сите 19 раскази во оваа збирка е мошне, мошне висок.
Оливера
Ќорвезироска
[1]„Житие на нашата љубов“ (поезија, Macedonia Prima, Охрид 2003), „Четири годишни времиња“ (раскази, Блесок, Скопје 2004), „Состојби на духот и телото по триесеттата“ (поезија, Блесок, Скопје 2005), „На пат кон Дамаск“ (роман, Слово, Скопје 2006), „Варварите сѐ уште пишуваат поезија“ (поезија, самиздат, 2015), „Сопствена соба, сопствено гето: женско писмо во современата македонска проза“ (самиздат, Скопје 2016), „Тринаесет осврти за книжевни и слични дела“ (критика, Блесок, Скопје 2018) и најновава „Последните голтки“ (самиздат, Скопје 2018).
[2] Баковска магистрираше 1999 на темата „Интертекстуалните предлошки во расказите на Џојс Карол Оутс, Алис Вокер, Гордана Михаилова Бошнакоска и Јадранка Владова“ на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје, а докторираше 2013 на родовите студии на Институтот „Евро-Балкан“ во Скопје со тема од областа на женското писмо во домашната книжевност. Докторатот ѝ е објавен во наведената книга „Сопствена соба, сопствено гето: женско писмо во современата македонска проза“ спомната во претходната фуснота.
[3]За „Четири годишни времиња“ пишував рецензија непосредно по излегувањето на книгата – „Прозен првенец“, објавена во „Утрински весник“ на 13.07.2004, преобјавена и во мојата книга „Еден Текст и една жена“, Или-Или, Скопје 2016 (стр. 196-198).