Гоце Смилевски, со својот роман Разговор со Спиноза, полека но сигурно, се етаблира во едно од водечките имиња во македонската романсиерска мапа. Затоа, не без повод и не без причина, македонската критичка мисла, досега, го нарече овој роман „нешто друго, нешто поразлично“. Оквалификуван како „роман со извори од сферата на идеите“ и како „роман – интелектуална биографија на осамениот човек“, ова најново книжевно остварување на Гоце Смилевски отвора можност, меѓу другото, за некои, во нашиов случај, незадолжителни читателски „идејни“ толкувања кои ќе ги доведат во преден план идејата за ткаењето (првично, нашиот поттик за тоа се базира врз самата поставка што романот е титулиран, и тоа од самиот автор, како „роман-пајажина“) и врз идејата за „дијалошката форма“, како и за нејзините проекции и резултати во неговата наративна структурна схема. Тоа, се надеваме, ќе ги допре клучните поенти што го прават овој роман подруг и поразличен.

а. Идејата за ткаењето: поглед низ пајажината

На почетокот од елаборацијата на оваа необична идеја ќе го напоменеме, како предупредување, ставот од кој ќе започнеме со толкувањето, а тоа е дека за појдовна точка при разработката ќе ни послужи симболиката на ткаењето мрежа (онаа што ја плете пајакот, воопшто, и онаа низ која авторот нè води низ текстот). При ова второ разгледување, текстот го сфаќаме симболично низ призмата на латинскиот термин кој, впрочем, му е и негов етимолошки зачетник: textus = ткаење; односно, попрецизно, textura = ткаење што го означува начинот на кој нишките се испреплетени во „ткаенината“ – текстот. Тој начин, секако, ги одредува изгледот и опипливоста на „ткаенината“ – текстот, кој е носител на уметничките ефекти.
Затоа, авторот, уште на самиот почеток од романот-пајажина ќе даде до знаење: „Нишките на овој роман се исткаени од разговорот меѓу Тебе и Спиноза“. Тоа директно посочува дека, симболички сфатено, авторот ја плете својата мрежа онака како што пајакот ги расфрла своите нишки, ја плете така што почнува од „центарот“ (со првата нишка што, како основа, се зема за завршниот дел – Центарот на пајажината) и завршува со него. Целта на неговото ткаење се разрешува, значи, во точката од која веќе нема ништо натаму: центарот (кој, во нашиов случај, ја загатнува смртта на Спиноза).
Прашањето кое нас нè заинтригира е како пајаковото ткаење мрежа совршено се вклопува, односно се проектира, како во огледало, со авторското ткаење на текстот.
Раскажувачот-фокализатор, од своја страна, на едно место во романот, дава свое видување и соодветна „аргументација“ за тоа: „Пајаковата мрежа ми беше помила од сите форми со кои се искажуваше изгубеноста на трошните нешта во универзумот. Навистина, пајаковата мрежа има некаква блискост со лавиринтот и со дрвото на животот, но разликите се многу поголеми од сличностите…
Пајаковата мрежа навистина е направена од Бог. Кој ја испушта таа нишка од телото на пајакот, кој го носи ветерот кој го понесува пајакот и му помага да сврзе нишка по нишка, кој, кој ако не Бог, ако не вечната супстанција, го учи пајакот како се плете мрежа?…
Ако одиш по вистинските патеки кои ќе те одведат до излезот од лавиринтот, можеш да го продолжиш своето траење, ако ја избереш погрешната патека – можеш да ја најдеш и смртта. А креацијата на пајакот, иако има средиште – тоа не е најважното место: секое делче е центар на мрежата… На пајаковата мрежа од каде и да се тргне секаде може да се стигне – секоја точка таму е и влез и излез. (стр. 167-8).
И, всушност, што е единственото, што е оригиналното во оваа паралела која ја повлекува нараторот? Одговорот, на симболичен план, лежи во тоа што токму пајажината го прави пајакот единствен. Моделот на мрежата го одржува стилот на живот, а често и влијае врз него. Затоа, пајаците ја ткаат својата егзистенција на различни начини. За пајакот, нишките од пајажината претставуваат вибрирачко продолжение на неговите сетила. Бидејќи е многу ефикасен, пајакот ја „пресметува“ големината на мрежата точно според резервите на ткајачкиот материјал и според своите жлезди. Така, водичот за адекватното однесување е типот на мрежата.
На текстуален план, пак, романот е поделен на шест нишки и центар на пајажината. Тоа е, секако, индивидуален модел на ткаење „текстовна мрежа“, ознака за оригинален, индивидуален стил. Но затоа пак, и секој вид пајаци има свој специфичен модел на мрежа, а кај пајакот-индивидуалец ткаењето е секогаш посебно – како што се отпечатоците на прстите кај човекот. Дотолку повеќе, за волја на случајот и за волја на реалноста, пајаковите нишки се производ од лачењето на шестте вида жлезди при што секоја дава посебен вид материјал за ткаење. Работилниците за преработка на течноста од жлездите се шестте (повторно!) брадавици на абдоменот на пајакот, т.н. ткајачници. Во допир со воздухот, излачениот материјал веднаш се зацврснува во тенки нишки, кои се спојуваат во една поцврста.
Следејќи го тој начин можеме, веќе, симболичкиот код да го пренасочиме директно во текстуалниот. Таму, во самиот текст, наидуваме на текстуална структурна мрежа од шест нишки кои завршуваат, на крај, во центарот на пајажината. Така тие се зацврстуваат и се спојуваат во една поцврста нишка т.е. во нивното средиште, во точката од која повеќе нема ништо натаму (моментите на смртта на Спиноза). И како што кај пајакот – мрежата е, најчесто, поставена вертикално на тој начин што пајакот најпрво развлекува една силна трансверзална нишка, а потоа ја плете мрежата; така и на текстуален план, нараторот најпрво го загатнува моментот на смртта на ликот на Спиноза, а потоа подробно „ткае“ за да дојде до неа, т.е. да дојде до центарот на мрежата, каде што тој момент на смртта е крајна инстанца. На тој начин погледнато, совршено се совпаѓа аналогијата за големината на резервите на ткајачкиот материјал кој ги обединува двата кода: симболичкиот и текстуалниот. Уште поголема потврда за тоа е и кружниот пат на романот кој води до обединувачкиот центар!
Еден друг аспект, на мета-ниво, во истата насока, е што филозофско-есеистичкиот текст Разговор со Спиноза, како „роман-пајажина“, беше протолкуван од нашата критика, сосем оправдано, како „интелектуална биографија на осамениот човек“, на човекот воопшто кој е „распнат меѓу живеењето на животот (кој е немоќен да го одживее полнокрвно и страсно) и промислувањето на тој живот, и во тој распон се содржи сета негова драма, сета трагика на неговата фатална осаменост“.
И како што осамениот човек (во случајов, главниот лик – фикцискиот јунак Спиноза) е постојано во распон, во расчекор при „поминот на мрежата“, така и мрежата што ја избира пајакот-индивидуалец совршено одговара на неговиот животен стил. Без разлика дали ќе се вкотви во центарот на мрежата или во некое затскриено засолниште, неговите пипала се во постојан контакт со трансверзалата која води до спиралите. И како што јунакот во романот е фатен во мрежата на својата осаменост, така и пајакот-осаменик, кога ќе ја изгради својата прва мрежа, станува нетолерантен и губи секаков интерес за друштво. Токму затоа, мрежата, во двата случаи (нас, првенствено, нè интересира самиот текст, зашто симболичкиот код е само „помошен пат“ до него) е клуч за социјалното однесување. И иако, во циркуската претстава со пет акробатски точки – Разговор со Спиноза, Јахве му нуди „заштита“ на Спиноза доколку отстапи од својата „осаменост“, Спиноза останува во својата мрежа која, како и кај пајакот, е селективен преносник на сигналите: придушува едни, а засилува други. Затоа, токму во неа Спиноза нужно останува до крајот, до центарот. Мрежата која на пајакот му обезбедува заштита, на Спиноза му ја „обезбедува заштитата“ во следниот живот.
Како заклучок од ваквото видување и пристапување, би споменале дека романот Разговор со Спиноза го заробува, како плен, нашето читателско внимание во својата мрежа. И, како што стручњаците без тешкотии ги препознаваат своите експериментални пајаци според мрежите кои тие ги ткаат во лабораториските кафези, така читателите на овој исклучителен роман ќе го препознаваат Гоце Смилевски, како едно од имињата што ветуваат, во тековите на идната романсиерска продукција кај нас.

б. Идејата за субјектот: разговор со читателот

Уште на самиот почеток на романот Разговор со Спиноза наидуваме на следната авторска сугестија: „Нишките од овој роман се исткаени од разговорот меѓу Тебе и Спиноза. Затоа секаде каде што има празно место во говорот на Спиноза, изговори го своето име и впиши го во празнината“ (стр. 8).
Овој коментар недвосмислено ќе ја определи градбата на самата наративна постапка која следи по коментарот: постапката на „дијалошкиот роман“. Разговор со Спиноза е исто така, како целина, дијалогично воспоставен, располовен на три сосем одвоени целини. Прво: Разговор со Спиноза (роман-пајажина); второ: Разговор со Спиноза (циркуска претстава со пет акробатски точки), и трето: Зошто Спиноза (наместо поговор) – што всушност е автопоетички текст – појава што ретко се среќава во нашата литература.
Раскажувачот-фокализатор во овој роман е ликот на филозофот Спиноза (има улога на фикциски јунак за чие обликување, како подлога, служи неговата вистинска биографија), човекот екскомунициран од еврејската заедница; имплицитниот автор и она што овде посредно му се препушта како функција и како позиција на читателот. Значи, станува збор за роман-разговор меѓу читателот и еден лик.
Смилевски, впрочем, ја применува онаа кортасаровска (Хулио Кортасар) стратегија која вели дека „читателот е единственото нешто што го интересира и затоа треба да создаде текст што нема да го ограничува читателот, туку ќе го трансформира во задолжителен соучесник“… Така, наизменично, во Разговор со Спиноза непрекинато се обликуваат и се менуваат хоризонтите: оној на ликот на Спиноза и оној на „реалниот читател“. Во комуниколошкиот статус на текстот, станува збор за ТИ-односот на раскажување што го предвидува „контактот“, т.е. соучеството. На тој начин, разговорот со текстот, обично, го подразбира трансформирањето на ставовите, па затоа тој и се шири. Овој роман е, par exellance, отворен текст поради таквиот степен на иновација што го внесува во себе, бидејќи соговорникот (читателот) не е ист: кај различниот читател кој треба да се впише во признините, тој има различна сугестија. Всушност, затоа и контекстот на читањето и на критичкото вреднување е „дијалошки“. Да се интерпретира делото значи да се раскаже приказната за читањето.
Од друга страна, пак, овој разговор, оваа расправа, како што се наведува, на автентичен начин се однесува „како кон вечните и бескрајните така и кон минливите и ограничени нешта“.
Ликот на Спиноза во романот, пак, за разлика од конкретниот читател е примарно насочен кон својата внатрешност, кон интимната „стварност“ на својот идентитет и кон сето она што се стреми да биде „јас“, сето она што се одликува како „јас“ во светот, сето она што станува субјект:
„Кој јас, што јас? Од каде и кон каде јас? Зошто јас? Но, пред сè: кој јас? Овој јас кој ова зимско утро ги протрива од џебовите дланките кои се потат; овој јас кој зачекорува по патот кој води надвор од Хаг и продолжува некаде во рамницата, таму каде што синевината на зората паѓа по снегот што ги има покриено полјаните; дали јас Спиноза е оној јас кој се загледува по формите што ги прават јатата птици по сивото небо; кој јас, дали овој јас кој чекори по длапките кои ги направила некоја запрежна кола во снегот…
Каде да се најде тоа јас додека јас се присеќавам на она утро кога мајка ми објаснуваше што е да се вдише а што е да се издише, и се прашувам: бев ли токму тоа јас? (стр. 153).
Очигледно, тука субјектот не е заокружен туку е парчосан, поделен, повеќекратен (а, секако, и драматизиран во вториот дел). Тој е, исто така, и обезличен, вкрстен, напореден, преиспитувачки:
„Кое јас да се избере од сите јас расцепкани во времето и расфрлени во просторот, или пак треба да се сврти главата од таа расцепканост и расфрленост и да се тргне спротивно, да се побара едно единствено јас кое можеби постои наспроти сите тие разделени јас, некаде не на спротивната страна на ветрот, туку онаму каде што нема ни спротивна страна ни ветер, таму каде што нема време и простор?
Или, сепак, јас е во тие јас, во сите изминати јас, јас е во она дете кое за прв пат слуша од својата мајка што е вдишување и издишување, јас е и во зборовите на мајката, јас е и во вдишувањето и во издишувањето; јас е во моите образи, но и во прстите на Клара Марија на тие образи, и во нејзините зборови: „Почувствувај колку се студени“; јас е во оној кој мораше да замине од својот дом и чекореше по Амстердам, јас е во оној кој ги чистеше гробовите обраснати во плевел.
Само, како да се дојде до тој миг во кој ќе се соединат сите тие јас, како да се биде во тој миг на обединување, а тогаш знам, иако тој миг ми се чини толку недостижен, знам дека тогаш ќе бидам во она во што отсекогаш посакував да сум, тогаш ќе допрам и дел од вечноста и бескрајноста, можеби затоа што, доживувајќи ги одеднаш сите изминати и неповратни нешта, ќе бидам посвесен од кога и да е за лепливата болка на минливоста и конечноста“ (стр.154).
Ете го, најексплицитно предаден, „компаративниот идентитет“ на филозофот и на човекот Спиноза, идентитетот создаден од неговата филозофија и од неговиот животопис, идентитетот реализиран од антитетизмот според концепцијата на умножениот, на дијалогичниот субјект во романот.
Сепак, овој роман, иако појдовно и навидум е „историски“, фактички е втемелен врз судирот на „сериозните“ филозофски поставки, преработени и комбинирани со луцидната авторска „игра“ – за чија инспирација и за чија конструкција сведочи самиот автор Гоце Смилевски, во автопоетичкиот поговор. Смилевски тука ги наведува изворите со кои се служел при оформувањето на ликот на Спиноза: Тоа се: „Експресионизмот во филозофијата: Спиноза“ и „Спиноза: практична филозофија“ од Жил Делез; како и „Анатомија на меланхолијата“ од Роберт Бартон, посредно обработена преку „Црно сонце – депресија и меланхолија“ на Јулија Кристева.
Затоа, без разлика на делот од својот хронотоп што дозволува романот да се третира како „историско-филозофски“, се работи за еден жанровски комплексен и повеќестрано дијалогичен зафат, втемелен врз дијалогизацијата на историјата и нејзиното отворање кон и за сегашноста. Таквата „историографска метафикција“ ја карактеризира тоа дијалогично тежнеење за преиспишување на минатото во нов контекст и тоа подеднакво, историографското, како и книжевно-уметничкото минато. Тоа го потврдува и самиот автор во едно свое интервју: „Тргнав од уверувањето дека човекот која ја има напишано Етиката не живеел по правилата изнесени во неа. За мене, од овој аспект погледнато, Спиноза беше податлив за „моделирање“ со „празните места“ во неговата биографија, од една страна, и од друга – со неговото филозофско учење на кое можеше да му се спротивстави живот нему целосно различен… Таа подвоеност на неговата природа, таа можна борба помеѓу она што еден човек е и неговиот идеал, беше вистински предизвик за разговор со Спиноза… Според тоа, и филозофијата и животописот беа доволно мотивирачки да се напише овој роман… Поверував дека има нешто од другата страна на фактографијата. Затоа што Разговор со Спиноза е изграден врз запрашаноста и врз отвореноста кон универзалните димензии на осаменоста и смртта, тоа е роман кој би можел да комуницира колку со осумнаесеттиот толку и со почетокот на дваесет и првиот век“ (Утрински весник, 15-16 март, 2003, стр.27).
Токму поради тоа, ова е потврда дека метапрозаистот1F е многу свесен за основната дилема: ако тој се зафаќа да го „претстави“ светот, мошне бргу сфаќа дека светот, како таков, не може да биде претставен. Затоа, овој роман на Смилевски е извонреден доказ дека во литературната проза, во суштина, е можно само да се „претстават“ дискурсите за тој свет.
Метароманите (меѓу кои би го сместиле и Разговор со Спиноза) се обидуваат да ја задржат конструкцијата врз принципот на базичната и претпоставена опозиција: конструкција на фикциската илузија (во случајов, „романот-пајажина“ и „циркуската претстава со пет акробатски точки“) и разоткривањето на таа илузија (автопоетичкиот поговор „Зошто Спиноза“). Со други зборови, најмалиот заеднички именител на метапрозата е едновремено да се создаде проза (романот-пајажина) и да создаде исказ за креацијата на таа проза („Зошто Спиноза“).
„Реалноста“ во таа смисла е „фикционална“ и може да биде сфатена низ адекватниот процес на читање.
И затоа, поради сето горе изнесено, романот Разговор со Спиноза од Гоце Смилевски е нешто друго, нешто поразлично, и претставува роман што навидум се одвојува од македонското книжевно милје. Сепак, сметаме дека тој, на свој начин, ја следи развојната линија во македонската литература која тежнее да оствари интердискурзивен спој меѓу литературата и историографијата (Славко Јаневски, Слободан Мицковиќ, Данило Коцевски, Венко Андоновски, Драги Михајловски…). Секако, тоа го чини на сопствен, на оригинален начин и со посебна маркираност и препознатливост, а неа, пак, ја поткрепуваат неговите огромни квалитети и високите уметнички дострели.

Звонко Танески