Дебитантскиот краток роман „Бдеењето над себе“ (2019) на Дијана Петрова (Делчево, 1992) е важен прозен настан во новата македонска книжевност. Богатата, густа, провокативна и филозофска нарација на Петрова отвора редица прашања за припадноста, за можноста човек да се одомаќини во себеси, но и во другиот, за вртоглавицата на идентитетите, за прашањето што е себство и дали со бдеејќи над себеси, бдеам и над другиот во и до мене? Потоа, каква е врската на себството со соновите и сенките; дали телата и фантомите се перпетиуираат меѓусебно и конечно, дали постои излез од бесконечното размислување кое се сведува на умор и срам?
Од формална гледна точка, краткиот роман на Петрова е составен од 15 поглавја/раскази во кои се раскажани неколку дена во животот на нараторот-писател кои завршуваат со претпоследното поглавје во кое се разоткрива вистинскиот идентитет на нараторот, додека завршното поглавје ја навестува можноста од нова слобода за себството.
Содржински, романот е отворен во моментот кога неименуваниот наратор-писател се разведува од сопругата-адвокат. Иако причината за разводот не е директно соопштена, на сопружниците се чини не им пресудува толку недостатокот на љубовта, колку што се губат себеси заради заемната пермутација и преземањето на идентитетот на другиот. Нараторот се води од идејата дека разделбата мора да се случи додека трае најголемата љубов, за тагата да биде исто толку голема колку и љубовта –на друг начин ова е варијанта на неговата детска желба да го помине животот лежејќи врз голи жени. Задоволување на таа желба ја презема сопругата која функционира како чкорче кое ја пали желбата на сопругот, но додека таа верува во сродни души, за нараторот љубовта кон едно тело е покана за сакање други тела. Во следните глави го следиме нараторот во неколку мизансцени: во ресторанот (третата потглава), кај психијатарот (четвртата), во автобусот (петтата), во куќата на мирисите (шестата), на улицата до пунктот за собирање средства за децата без родители (седмата). Но, од осмата глава па до крајот на романот, како што се засилува мешањето на сонот со јавето, а телата се трансформираат меѓусебно, така и локациите стануваат позамаглени. Нараторот е во безимената толпа (осмата потглава), во тоалетот (деветтата), до љубовницата (десеттата и единаесеттата), до средовечната жена (дванаесеттата и тринаесеттата), во станот (четиринаесеттата) и конечно во умоболницата (претпоследната потглава), каде се разоткрива дека нараторот е всушност неговата сопруга, која го презела идентитетот од расказите на сопругот: „Неуспешноста од неговото задоволство опишано во неговите раскази сум го живеела јас. Сум ги читала неговите раскази во обид да живеам како по нив, да чувствува како во нив. Желбата да бидам како него сум сакала да ја исполнам преку нив. Моето јас сум сакала да го покријам со неговото. И сум успеала“.
Романот на Петрова фантастично си поигрува со неколку клучни и репетитивни метафори: храната (нараторот како производ на лошо сварената храна), пермутацијатата на храната и зборовите (зборовите како грчеви во желудникот и желудечните, цревни метафори како мисли), гулабите од поткровјето како чудовишта од сексуалните оргии, итн.
Една од најчестите метафори во романот на Петрова е детето, кое има повеќезначни функции. Метафората на детето се јавува уште во третиот расказ како парталаво просјаче во луксузен ресторан, кое кога не добива храна и пари од гостите, плука во нивните тањири. Но освен класна реплика, детето кај Петрова е и сложена метафора за човечката судбина сместена помеѓу метафизиката (во романот се чести коментарите за функцијата на боговите) и животинското – откако во психијатарската ординација нараторот е „смален“ до дете со прашањата што чувствува за мајката и таткото, тој возвраќа со желба целосно да избие од биолошкиот мама-тато-јас триаголник и вели: „Сакам повторно да заспијам и да сум мајмун“. Сродството со животното е полесно одошто сродството со друг човек, а нараторот на Петрова е згрозен од цивилизацискиот свет кој почива на успешната дресура на детето до возрасен.
За симболот на детето кај Петрова се врзува и абјектната симболика на валканото, меѓу другото и преку пермутација на парите и изметот. Нараторот вели: „Единствената разлика помеѓу [пријателот и психијатарот] е што едниот не плаќа сметки, а другиот плаќа, што едниот со мирис го обележува местото на живеење, а другиот со пари“. Кај Фројд парите се симболичен еквивалент на нечистото (во романот на Петрова тоа е изметот), а моделот на трупање пари е социјален систем чиј еквивалентен е аналната еротика. И европскиот фолклор изобилува со мотиви во кои ѓаволот му дава пари на човекот, но парите се претвораат во измет.
Овие пермутации сублимно ги изедначуваат највисоко и најниско вреднуваните супстанции, парите поседуваат деградирачко својство со кое сите нешта ги претворат во едно исто. Во романот, абјектните симболи се повторуваат и во музејот на диносаурусите, каде смрдеата се трансформира во златен прав, а златниот прав во смрдеа, сцените одат заедно со додавањето банкноти, а вратарот вели: „Мораме да се разликуваме богатите од сиромашните, а веќе се’ заедно се извалкавме“. Идентично, во автобусот и пред пунктот за донирање облека, најбројни се антиподите на детето – а тоа се толпите старци, кои кога не можат да си ги откинат парчињата кожа околу ноктите, задоволство го пронаоѓаат терајќи ги другите да го прават истото, додека злокобно си поиграат со децата.
Конечно, детето кај Петрова се јавува и во форма на новороденче, како нов почеток на крајот од романот. Филозофскиот еквивалент на овој дел од романот би бил Заратустра кој додека се пробива во планината помеѓу рамнодушните луѓе од толпата, доживува три метаморфози: камила, лав и дете. Кај Петрова бдеењето над себеси во свет на рамнодушни луѓе во толпа, доведува до преземање на товарот (симболот на „камилата“), преку сфаќање како би изгледала слободата (симболот на „лавот“), а нарацијата завршува со новороденчето и повикот за неоптовареност од родот, обичаите и конвенциите. Нараторот вели: „Ми текна уште една дефиниција, зборот храна ќе го нарекувам потреба за да ја изгуби придавката луксуз чие значење често носи тага“. Романот за бдеењето над себеси завршува со идејата за трите човечки рода и можноста: „Човек да се движи како ќе посака, на сите страни“. Иако започнува како апотеоза на телесното, романот со сигурна рака се движи кон антитеза на телесното и бдеење над друга можност за себството, надвор од платонските пештери и собите на мислите. Воедно, овој роман донесува нова жанровска свежина во македонската проза, инаку необично ретка, со инаугурирање бран на филозофско-рефлексивната проза, крајно потребна во најновата македонска книжевност.
Јасна Котеска