Извадок од книгата „Бежанци“ на Петре М. Андреевски.
Кога влегував в кафеана никогаш не мислев кога ќе излезам и како. Јас, всушност, сам си одредував колку треба да имам слобода на располагање. А кај што слободата ми беше ограничена, самиот си ја проширував. Зашто, кога не се согласувам со себеси, не се согласувам со никого.
Тоа мое однесување не можело да ѝ избега од вниманието на една угледна дама. И вдахновено да го сложи во една чудесно поетска дескрипција: „Секогаш влегува како некој велики господин. А кога излегува…! Ах, кога излегува, како да преживеал струен удар.“ Јас не знам колку има вистина во овој нејзин суд, зашто и вистината е голема лага ако не може да се докаже. Но, овде има доста доказен материјал. Многупати се случувало да ме повреди еден обичен човечки поглед. Особено во ситуации на предозирано „задоволство“. И тој туѓ поглед да го разберам некогаш како презир, како да ми го менува името, полот, правото на сопствен живот. А некогаш како да ми го одзема столот, масата. Безмалку, како да ме брка надвор, како да ми ја одзема слободата што ја изразува мојата личност. И тоа чувство да го активира оној животински агресивен бес кој е некаде длабоко потиснат во нас. Можеби така се родила онаа кинеска поговорка која вели дека животните немаат ништо од она што го има човекот, но човекот го носи и она што го имаат животните. Ова второво, всушност, било причина да се прогласува „вонредна состојба“ што ќе ме одведе речиси во сите скопски полициски станици. А таму немаш право на реплика, на амандманска расправа. Ти го одземаат зборот, ти ги одземаат и врвките од чевлите, ременот, железните пари и секој метал со кој би можел да се убиеш. Божем се загрижени за твојот живот. А гледаш дека многу повеќе сакаат да те убијат тие. И тоа по неколку пати да те убијат отколку да те остават самиот да решиш за тоа. Ама, ете, мораат да спроведуваат некоја пропишана законска регулатива. Но има и луѓе, кои не ја злоупотребуваат својата униформа за да те понижат до таа мера што ќе ти ја менат сликата и сеќавањето за неа. Дури понекогаш имало и комични ситуации.
Ме внесуваат во подрумска ќелија со два кревета. На едниот кревет веќе лежи некој покриен преку глава. На високото прозорче со решетки, нема стакло. А дува некој студен есенски ветар што ти го зема здивот. Ти го зема, а не ти го враќа.
Легнувам во празниот кревет. Се завиткувам со единственото излитено и смрдливо ќебе. Ама ништо не ти заспива. Ти се тресе душата, ти се тресе целото тело. Се тресе и креветот, крцка под тебе. Целиот се тресеш, а крвта како кон никаде да не оди. Ти застанала во жилите, во вените и си мислиш дека почнува полека да замрзнува. Се свиткувам и ја ставам главата меѓу нозе. Ама и дишењето не го чувствувам. Се како да загаснува, да дотлејува. Дури и здивот не те затоплува.
Едно време станува човекот од соседниот кревет и почнува да тропа на вратата. Доаѓа еден од милиционерите и ја отклучува.
– Што сакаш, прашува.
– Ми се оди по мала нужда.
Ајде, вели милиционерот и пак ја заклучува вратата. Јас станувам и му собирам сѐ од креветот: ќебето, перницата, дури и душекот. И сѐ нафрлам на мене. Толку сум зиморлив што и в оган да ме фрлат, мислам дека огнот ќе угасне.
Милиционерот го враќа човекот и одново ја заклучува вратата. Човекот се обидува да си легне и останува вџашен пред соголениот кревет. Јас не го гледам, но осеќам дека не знае што да преземе. Мене ништо не ми вели. Чувствувам дека се плашии да ми проговори. Не знае што ќе се случи кога би се обидел да ми се обрати. Искуството ми кажува дека овој мора да е од некоја разбиена банда насилници. Само тие и животните се движат во групи, во стада, во јата, во глутници. И ако се најдеш сам пред една таква банда, спасот ти е прв да удриш. И тоа да не удираш никој друг, туку водачот на групата. Нокаутирај го првин него и другите веднаш ќе се разбегаат.
Се проврте така човекот пред соголениот кревет и се решава пак да тропа на вратата.
– Што е сега, прашува милиционерот отклучувајќи ја вратата.
– Некој ми украл сѐ од креветот.
– А кој може да ти украде, вели милиционерот и ја запалува мижуркавата светилка.
– Не знам, вели човекот.
– Како не знаеш, бре, кога во ќелијава сте само двајца. Ај, врати му ја постелнината, ми вели мене, откривајќи ми ја главата.
Јас седнувам на креветот и на милиционерот му велам:
– Друже милиционер, ако тој не знае кој му ја зел и јас не знам. Можеби сум му ја зел јас, а можеби некој друг, му велам. Милиционерот не гледа на слабата светлина. Не гледа, како пајак кој нема јасна слика, бидејќи нема доволен број фоторецептори.
– Ај, ебете си мајката, вели милиционерот и се закикотува. Сепак, врати му ја, вели, гревота е да замрзне. И после слушам како одново, по којзнае кој пат, ја заклучува тешката врата од подрумската ќелија.
Тогаш, пак, како да постоеше некоја непишана, но задолжителна обврска, да се посетат сите познати кафеани во градот. Да видиш, да те видат. Една вечер ми остана уште бифето на „Вардар филм“. На врата ги среќавам снимателот Бранко Михајловски и продуцентот Панта Мижимак. Јас, влегувам, тие излегуваат.
– А бе, кој ти ги пишува книгите, вели Бранко, кога ти постојано си в кафеана?
– Ти благодарам на зависта, му велам, оти и неа треба да ја заслужиш. А што се однесува до пишувањето, јас никогаш не пишувам. Имам изнајмено една група аргати што работат само за мене. И тоа – кулук. Јас само им кажувам што да пишуваат и како. И тие го работат тоа како домашна задача…
Панта, без двоумење, потврдува. И се смее со својот високо грлен глас, кој може да покрие пречник од една цела приградска населба.
Во бифето сум, безмалку, сам. Има само уште тројца недалеку од мојата маса. Сите зборуваат, а никој никого не слуша. Сакам да им се придружам, ама ниеден не познавам.
– Дај, дете, една ракета со дупло полнење.
– Што, прашува келнерот.
– Една ракета со дупло гориво.
Келнерот ми носи дупла вотка.
И тогаш се сетив дека е Свети Никола и дека Шише го слави празникот. Шише е, всушност, Димитар Спасески, ама под тоа име никој не го познава. Се разбира, освен неговите родители.
Ја испивам вотката и им се доближувам на луѓето.
– Сакате да ве водам на гости, ги прашувам.
Луѓето ме гледаат мене, па се погледнуваат меѓу себе. Како првпат да се виделе. По мало затишје, ќе прашаат:
– Каде?
– Кај еден мој пријател, велам.
– Зошто да не сакаме, велат.
Ги внесувам в кола и ги носам во Карпош 4. Ги качувам на 10 кат во станот на Шише. Му го честитам празникот и излегувам. И тие после едно долго време ќе се гледаат со домаќинот и ќе молчат. Ниту тие знаат кај кого се, ниту Шише знае како да ги праша. Има мигови кога луѓето се срамат да прашаат нешто што не е за прашување. Ги гледа луѓето и ги чувствува, како илегалци. Или во најмала мера, како азиланти. Дури по неколку испиени ракии, ќе се пресрами да праша:
– А бре, кои сте вие, со извинение?
– Ами, гости, велат луѓето.
– Добре дошле, вели Шише, ама јас не ве познавам.
– Ако е за право, и ние не те познаваме.
– А кој ве доведе, прашува Шише.
– Некој Петре, велат луѓето.
– Да, бре, Петре, вели Шише, а кај отиде Петре?
– И ние не знаеме, велат луѓето, само влезе и излезе.
– Да не се фрли од тераса, прашува жена му Љуба.
– Не се фрла, вели Шише, има страв од височина.*
За тоа време јас го пртам снегот со колата. Како лисица, како ласица. Се искачувам кон Горно Нерези. Кај Михаил Ренџов. Тој над селото, на стари темели имаше изградено една мала викендица; Речиси на иста надморска висина со манастирот „Свети Пантелејмон“. Ја градеше долго и со возвишена љубов и восхит. Можеби и поради тоа постојано ме викаше да ја видам. Тој ме викаше мене, а изгледаше како него да го вика некој глас оттаму. Некој глас што не му даваше да се оддалечи од неа. Можно е да го викал неговиот глас што му останал таму додека ѕидал, додека се љубел со својата окарина. Или додека пеел некоја од своите псалми. Како и да е, кога некој се чувствува среќен со нешто, настојува таа среќа да ја подели уште со некој. Да покаже дека тоа е таа вистинита смисла на живеењето.
Ама јас, по сето она што ми се случи, како да не одбрав време за да се радувам и со туѓата среќа како со своја.
Само што наближав до првата поголема кривина пред селото и колата одеднаш ќе ме занесе в лево и запира. Работи, а не оди. Си мислам дека левата предна гума е дупната и заглавена во снегот. Во таква состојба, и Господ да е тука, не може да ми помогне. Не можам ни гума да сменам, ни нешто да изменам. Вистина, снегот ми подава некаква светлина, ама небото е натежнато од при- темната скрама и скотски разлутен студ. Осеќам како ми се провира низ ракавите и ногавиците и како ме штипе по образите. Мислам дека ми ги кине ушите.
Ја удирам вратата од колата и ја оставам. Така, незаклучена и со сѐ што имав во неа. Книгите, чантата и мојот прв роман. Тргнувам да се враќам назад. Се тетеравам по стрмниот и лизгав пат и паѓам. Ке поодам и ќе паднам. Ке ја заринкам главата во снегот како во студена вода. Си го бришам лицето и удирам со трепките, небаре се подмрзнати брисачи. Напати сакам да си легнам, но малкуте будна свест, не ме остава. Постојано ме опоменува. Ме потсетува на Ристо Касаповски. Тој, во една длабока зима и наполнет до гуша со вино, си легнува во снегот, небаре во брачна постела. И толку пијан и топол не му требало многу за да за- спие. И кој знае колку убав сон сонувал. Велат дека, кога смрзнува човек, и сонцето легнува со него. Барем така тој си мисли. И така почнува сѐ да му е топло и блажено. Над него занесно пеат птици, до него цветаат јаглики и божурики, а околу нив кружи неговата душа. Нивниот мирис е нејзината орбита. И од силна радост душата почнува да му кипне и остинува. Додека не го напушти за сосем.
Којзнае колку чудесни и широки космички предели допирале до неговата постепена и чудотворна смрт! И којзнае во какви сѐ форми од неговото внатрешно согорување! Вистина, ова се само претпоставки, зашто никој не видел колку бил свечен неговиот смртен сон. Но, има нешто што ни кажува дека тоа токму така се случило. А ни кажува неговата недовршена насмевка кога го кревале од снегот. Зар не е награда кога луѓето ќе речат: „Ах, колку убав мртовец!”
Е, токму тој, Ристо Касаповски, не ме оставаше да заспијам. Секогаш кога ќе решев да легнам, да предремам и тој ќе почне да ми се привидува од некаде. Ќе застане пред мене и ќе ме крене од снегот. Не ме остава ни миг да починам.
Јас ако е за право, веќе не знам ни кај сум тргнал, ни кај сум застанал. Гледам надолу, ама градот е некаде далеку под мене. Ги гледам неговите светилки, а не знам од кај ги гледам. Не знам ни на која вистинска позиција се наоѓам. Ќе седнам и Ристо Касаповски ќе ме фати за рака. Ми ја студенка дланката, ми се лепи како студен мразулец и ме крева. И јас пак тргнувам надолу кон градот. А градот никако да ми се доближи. Сѐ си мислам дека постојано ми се оддалечува.
Не знам како излегов на булеварот „Партизански одреди“. Поточно кај мостот „Обединети нации“. А таму ни партизани, ни нации, ни националности. Само јас, сам, како падната ѕвезда на празната и пуста улица. А и градот е пуст како да нема народ. Како да е депортиран некаде. Ништо нема да мрдне, да шумне, да те пресретне. Барем да те потплаши.
Одам така, а како да не одам. Нозете одвај ги ставам во движење, во постапка. Се чудам кој управува со мојата замаглена свест и со моите чекори. Мора да имам и некоја друга сила што не ја познавам. Што е надвор од мене. Приѕирам во зградите и пак ништо. Од никаде ништо да шавне. Ни куче да лавне, ни дете да се расплаче, ни некој да се накашла. Си го слушам само крцкањето на сувиот снег под нозете. Тоа е единствениот глас што оди пред мене, со мене или по мене. Друго ништо нема. Тумарам така по улицата, а таа ни се доодува, ни се догледува. Студот веќе ми ги допира и коските. Ми ги ниша забите, ми го суши телото. Исклучена е секаква демаркациона линија со него. Ми се чини дека сонувам некој жив сон. Не си го паметам веќе ни ликот, ни името. Не знам ни колку години имам. Ке почнам на нешто да се сеќавам и сеќавањето ми се кине на половина мисла.
Но за сето ова не можам да барам виновен подалеку од мене. Секој прави нешто заради нешто друго. Но, многупати се случува тоа, другото, да го расипе и првото. Тоа се вика глуво семе или глуво време. Во такво глуво време изодев дваесетина километри. Дома се вратив дури утрината. Кога почна да забелува денот. Се појавувам и јас побелен од сињак да не можат да ме познаат ни децата. И никој не ме прашува ни кој сум, ни кај сум досега. Ме прашуваат само: кај ти е колата?
Ми требаше цел Божји ден за да си ја вратам природната телесна топлина. Изутрината го замолувам Ѓоко Ѓешковски да ја бараме колата. Со неговата кола да ја бараме мојата. Тргнуваме, така, без компас, без одреден правец. Сега веќе се е избришано во мене. Единствено на кое се сеќавам е дека тоа се случи на некаков рид и дека Скопје го гледав од некоја далечна височина. Тоа беше единствена светла точка. И можеби тоа не поведе првин кон Горно Нерези. Но, уште на почетокот од нагорниот пат, таа интуиција се покажа погрешна. Патот имаше таква голомразица преку која не можеш ни лазајќи, ни со тенк да поминеш.
Се враќаме назад. Ги проверуваме сега другите можни места. Се качуваме на „Панорама”, на Кале, на Газибаба… Ништо. И додека така го обиколуваме градот, цело време се потсетувам на оние први неколку стиха од песната „Скопје“ на Блаже Конески:
„Ти што ќе стоиш на Газибаба, потомче - чуј:
одовде и јас Скопје сум го гледал…“
И вистина и јас го гледав. Го гледав како ги совладува своите недовршени растојанија. Си ја враќа душата. Ама, не својата, туку некоја туѓа, позајмена душа. Го гледав од секое негово ритче и височинка, ама колата никаде да ја видам. И тукуречи, се простив со неа. За лична утеха пријавив дека ми е украдена.
По една недела добивам покана од милиционерската станица „Карпош”. Командирот го издолжува вратот и зацрвенет прашува:
– Ти си тој?
– Јас сум тој.
– Имате кола?
– Имав, велам.
– Каква?
– Жолта „буба“.
– Кај ви е сега?
– Не знам, велам, ја загубив.
– А пријавивте дека ви е украдена?!
– Кога пријавував, велам, не мислев дека некој ми ја украл, туку дека таа мене ми се украде. Ми се украде некаде, без да знам како и каде. Се случува и тоа, велам, како што може и некој непромислен збор да ви се украде. Или да ви се украде нешто уште понепристојно. Да ждригнеш, на пример, или…
Милиционерот удира по масата, му скокаат жилите и јаболкцата и ми поставува уште прашања. Но јас не го знам одговорот. Тоа уште повеќе го разгневува. Безмалку сака да ме распне или обезличи. Овде не е тешко да влезеш, многу потешко е да излезеш. Тука немаш ни Господ, ни имунитет.
Тогаш разбрав дека колата ја пријавиле келнерите од конаците на „Свети Пантелејмон”. Им станало сомнително што цела недела стои така напуштена. Зарибана во снегот. И милицијата веднаш поставува стражар. А тоа е како да поставиш „мртва стража” над мртов и веќе заборавен човек. Тоа можеше да биде и фатално за мене. Зашто, само што ќе ме одведат да ја идентификувам колата, премрзнатиот стражар беше готов да ме убие.
Ете, се се случува како што мора да се случи.
Подоцна тоа место, Ренџов ќе го нарече „Петрева кривина”.
——-
* jас ова никогаш не би можел да го дознаам, ако не ми го раскажеше Шише.